همنوا | فرشید باغشمال

چرنداب، اگرچه امروز از محلات قدیمی و ممتاز تبریز است، اما در دوره مهمی از تاریخ، با گورستانی مهم و نامدار شناخته می‌شد. بخش مهمی از هویت محله چرنداب، ریشه در همین گورستان دارد، گورستانی که امروز، جای خود را به مجتمع‌های پزشکی، برج‌های مسکونی و واحدهای تجاری داده‌است. شاید اگر هنوز هم کمی نکته‌سنجانه در میان گذرهای قدیمی محله چرنداب عبور کنیم، چشم‌مان به گوشه‌ای ازسنگ‌‌قبرهای مندرس در گوشه‌ای از کوچه بخورد.

«گورستان چرنداب» از یک منظر، مهم‌ترین و سیاسی‌ترین گورستان تاریخی تبریز است. چرا که بسیاری از رجال سیاسی، چهره‌های درباری و دیوان‌سالاران در دوره‌های ایلخانی، تیموری، آق‌قویونلو و قره‌قویونلو و صفوی در این محل دفن شده‌است. همین امر باعث شده این گورستان در طول تاریخ، به «مقبره‌الوزرا» معروف شود. به رغم این نامگذاری، برخی از دانشمندان و نویسندگان و ادبا نیز در همین گورستان مدفون هستند. از میان چهره‌های معروف آرمیده در چرنداب، به چند مورد خاص اشاره می‌کنیم:

نگاره‌ای از قطب‌الدین شیرازی (دانشمند نامی قرن هفتم و آرمیده در چرنداب) در یک کتاب هندسه

قطب‌الدین شیرازی جهانی‌ترین چهره مدفون در چرنداب است. قطب‌الدین از شاگردان خواجه‌نصیرالدین طوسی است. رسالات او در گسترش پزشکی، ستاره‌شناسی، ریاضیات، حکمت، فلسفه و موسیقی، نقش تحول‌ساز در سیر علمی سال‌های اواخر سده هفتم و اواخر سده هشتم داشته‌‌است. به خاطر همین، خدمات علمی است که او با «ابوعلی‌سینا» مقایسه می‌شود. در سال 1390، هزار و دویست و پنجاهمین سالگرد تولد قطب‌الدین شیرازی از طرف یونسکو گرامی داشته شد.

دو برادر فاضل و لایق در کوی چرنداب آرمیده‌اند: عطاملک جوینی مورخ و ادیب معروف ایرانی و صاحب کتاب مهم «تاریخ جهانگشای جوینی» که از نمونه‌های مهم در نثر فارسی است، در چرنداب دفن شده‌است. برادر او شمس‌الدین محمد جوینی دیگر چهره نامی خفته در چرنداب است. از او به عنوان یکی از فرهیخته‌ترین وزرای تاریخ ایران یاد می‌شود که علاوه بر کار سیاست، در فن شعر و نویسندگی و گسترش علم و آبادانی، تاثیر بسزا داشته‌است. او را به اتهام تلاش برای مسموم‌ساختن آباقاخان، پادشاه ایلخانی، در حوالی اهر کشتند. چندی بعد نیز چهار پسرش را از دم تیغ گذراندند.  قصیده سعدی در مدح شمس‌الدین معروف است؛ با این مطلع: 

نظر دریغ مدار از من ای مه منظور

 که مه دریغ نمی‌دارد از خلایق نور

از شاعران مهم خفته در چرنداب باید به سلمان ساوجی اشاره کرد که از بزرگترین غزل‌سرایان شعر فارسی است و خواجه‌حافظ شیرازی از او تاثیر پذیرفته‌است.

از هنرمندان معروف مدفون در چرنداب نیز می‌توان به عبدالله صیرفی خوشنویس معروف کتیبه‌های مسجد استادشاگرد اشاره کرد. (این کتیبه‌ها به مرور زمان از میان رفته و امروزی اثری از آن‌ها نیست.) او از شاگردان «یاقوت مستعصمی» است و در انتقال خوشنویسی اسلامی به داخل ایران و سپس ارسال بخشی از آن به عثمانی نقش مهمی داشته‌است.

گفته می‌شود محدوده دبیرستان امیرخیزی امروز، هسته اصلی گورستان چرنداب را در خود جای داده‌‌است.

چرنداب، چگونه سر به ویرانی نهاد  / 1

بسیاری از پژوهش‌ها، زوال این گورستان تاریخی را مربوط به همین یکصد سال پیش می‌داند. با این‌حال، برخی منابع نشان می‌دهد نابودی این گورستان مهم، از حمله عثمانی‌ها به تبریز آغاز شده‌است. چنان‌چه در «تاریخ عالم‌آرای عباسی» آمده است که «عثمان‌پاشا بجانب چرنداب که طرف قبلة تبریز است رفته، نزول کرد و طرح قلعه  انداخت و بر لشکریان قسمت نموده، شروع در کار کردند.»

با این‌حال گورستان چرنداب در دوره قاجار نیز آن‌چنان که در «تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز» آمده‌است، «جزو مزارات جنوب‌غربی تبریز و مدفن بسیاری از بزرگان» توصیف شده‌است.

پایان «حیات شهری» این گورستان در دوره معاصر، از سال 1315 آغاز شد. سال‌هایی که مصادف است با آغاز توسعه شهری تبریز و ساخت‌وسازهای پیاپی. عمارت شهرداری تبریز در همین سال‌ها روی گورستان نوبر ساخته می‌شود. (چند سال پیش از این، یعنی در سال 1306 نیز «باغ‌گلستان» با تخریب و یکسان‌سازی گورستان گجیل معروف به مقبره‌العرفا ساخته شده بود.)

 باری، سرنوشت غم‌‌انگیز گورستان چرنداب را در دوره معاصر از قول «حاج‌میرزا جعفر سلطان‌القرایی» مصحح دانشمند کتاب «روضات‌الجنات و جنات‌الجنان» می‌خوانیم که در حاشیه این کتاب نوشته‌است: «عرصه وسیعی در محله چرنداب از محلات جنوبی تبریز میان آبادی‌های آن قسمت شهر، تا این اواخر به نام  قبرستان چرنداب معروف و از آثار بعضی از قبور مندرسه مدفونین نیز سنگ‌های با هیبت در آن عرصه و در اطراف آن محل باقی بود. این عرصه را اداره مالیه تبریز در سال 1313 هجری شمسی از اداره بلدیه این شهر خریده عمارت بزرگی برای مشروب‌سازی در خاک آن نهاد و در سال 1316 هجری‌شمسی که هنوز بنا به اتمام نرسیده‌بود، «مارکار»نامی را از می‌فروشان ارامنه تبریز به آنجا انتقال داده، در اول تیرماه 1317 هجری‌شمسی که کارخانه از هر جهت مکمل شده‌بود، خاچیک ارمنی و دیگر  می‌فروشان شهر یکی پس از دیگری به این عمارت جدیدالاحداث منتقل و مشغول کارشدند. در  اوایل مردادماه 1330هجری شمسی اهالی آن نواحی با سعی وکوشش عالم شهیر آقای حاجی‌میرزا عباسقلی‌چرندابی که درآن محله سکنی دارد، درب این حانوت را که خلقی از آن درعذاب بودند، بستند و بساطی را که مالیه شهر در آن خاک انداخته بود، برچیدند و آن عرصه با آن عمارت معطله به ادارة فرهنگ تبریز انتقال یافت. پس از نقل و انتقال خیابانی به نام «خیابان شاه» در آن ناحیه احداث و درست از وسط عرصه قبرستان ازشمال به سوی جنوب کشیده شد و اداره فرهنگ تبریز نیز درشرق و غرب آن محل چند مدرسه ساخت و برای هریک از آن‌ها نامی نهاد که اکنون همه آن‌ها معمور و آباد است.  یکی از این مدرسه‌ها که به نام «آموزشگاه حرفه شماره دو» بنا شده است، در محلی است که معمرین محل آنجا را «صاحب‌خانه» می گفتند. جای بلند و از سطح زمین مقداری مرتفع بود. چنین می‌نماید که محل مقابر صاحب‌دیوان شمس‌الدین و عطاملک جوینی و اولاد آن‌ها بوده است که به «صاحب‌خانه» شهرت داشته است. درهرحال، اکنون از این قبرستان و مقابر و مدفونین آن که شهرت تاریخی دارند، اثری و نشانی در این شهر باقی نیست، و درخانه‌های مسکونی آن نواحی کم عمارتی پیدا می‌شود که در بنیان آن از لوح و سنگ  قبور مدفونین این قبرستان به کار نرفته است.»

بررسی‌ها و مطالعات موردی در چرنداب / 2

در بهار 1385 فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران همایش بین‌المللی بررسی جایگاه، شخصیت و آرای علامه قطب‌الدین شیرازی، حکیم، موسیقی‌شناس و  طبیب قرن هفتم هجری‌قمری را برگزار نمود و در این راستا و به منظور پاسداشت نام و یاد این شخصیت بزرگ جهانی و با عنایت به قرار گرفتن مزار وی در چرنداب، در اقدامی نمادین کتیبه‌ای متضمن شرح مختصری از احوالات این دانشمند بزرگ را در محل مناسبی واقع در محدوده گورستان تاریخی چرنداب تبریز نصب نمود.

متعاقباً در پاییز سال1385 و در جریان عملیات نوسازی دو مدرسه شهید محمودی و شهید رجایی واقع در محدوده گورستان تاریخی چرنداب تبریز، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با ایجاد چند گمانه آزمایشی، اقدام به بررسی باستان‌شناسی محل‌های مذکور نمود. آثار به دست آمده ازاین گمانه‌ها، گورهای مربوط به دوره اسلامی بود که به دلیل نداشتن کتیبه و سنگ‌نبشته نمی‌توان تاریخ دقیقی برای آن‌ها مشخص نمود. امروزه با وجود اینکه از حدود 80 سال پیش درمحدوده گورستان چرنداب اقدام به بنای ساختمان‌های مسکونی، تجاری، آموزشی و احداث معابر عمومی شده است، با این حال، هنوز هم آثار این گورستان عظیم تاریخی در گوشه و کنار محله چرنداب به جای مانده است. این آثار شامل سنگ مزارات صندوقی‌شکل مربوط به قرون هفتم و هشتم هجری است که به صورت پراکنده در بدنة دیوار مساجد محله و یا در کنار کوچه و برزنهای چرنداب به چشم می‌خورد. سنگ قبرها عمدتاً بدون کتیبه است و در برخی از آنها، درحاشیة سنگ کتیبه ای وجود دارد که درمواردی قابل  بازخوانی نبوده، نیازمند بررسی و مطالعات بیشتر است.

محدوده‌ای که امروزه شامل خیابان‌های طالقانی شمالی، پاستور جدید و بخش‌های از 17شهریور جدید است، بافت اصلی گورستان چرنداب تشکیل می‌دهد. گفته می‌شود دبیرستان امیرخیزی امروز، هسته اصلی گورستان چرنداب را در خود جای داده‌  و حیاط وسیع این مدرسه، آشکارا از تسطیح بخشی از فضای یک گورستان بزرگ حکایت دارد.

1 و  2  بخشی از پژوهش «مزارات چرنداب تبریز» | شادروان دکتر حسین میرجعفری و مهدی بزاز دستفروش | مجله علمی پژوهشی متن شناسی ادب فارسی دانشگاه اصفهان| دور اول، شماره چهارم