همنوا | معصومه درخشان

دورهمی فرهنگی بنیاد طوبی از آن دورهمی های حال خوب کن است، از آن هایی که در حیاط باصفایی بنشینی و اگر مهمان دورهمی  از شاعران و ادیبان شیرین سخن باشد یک عصرانه دلنشین شاعرانه برایت رقم بزند و مست شعر و غزل شوی و اگر مهمان دورهمی از اصحاب فرهنگ و هنر باشد بر صدر نشیند و قدر بیند.

 قبل از اینکه کرونا ویروس بیاید و کاسه کوزه هایمان را بهم بریزد پای ثابت دورهمی سه شنبه های طوبی بودم، ولی کرونا که آمد بساط طوبی را هم برچید .حالا که کرونا فروکش کرده چند صباحی هست دورهمی طوبی جان گرفته و به مناسبت های مختلف مهمانان باصفایی دارد.

به دعوت بروبچه های طوبی در کوچه ارک به دورهمی طوبی می روم، نیازی به دق الباب کردن نیست در ورودی حیاط طوبی تا انتها باز است، وارد حیاط می شوم،  صندلی های قرمز رنگ در حیاط چیده شده و در سمت  راست نیمکت چوبی قدیمی بزرگ از آنهایی که پدربزرگ هایمان روی آن می نشستند و در حیاط بساط عصرانه به پا می کردند، به دیوار تکیه داده شده و فرش قرمز رنگ دستباف روی آن را پوشانده است، چند جوان رعنا روی آن نشسته اند. 

گلدان های شمعدانی چیده شده در حیاط فضا را عطرآگین و درخت تنومندی که سایه اش باعث خنک شدن حیاط می شود دورهمی طوبی را  دلچسب تر کرده بود.

به مناسبت هفته صنایع دستی، میز مخصوص مهمان دورهمی با گلیم که حاصل دستان زحمتکش بانوان عشایر است زینت یافته  و همین گلیم زیبا نشان می داد مهمان  دورهمی طوبی بی ارتباط با هنر فرش ،قالی و گلیم نیست.

قرعه مهمان دورهمی به نام دكتر علی وندشعاری  پژوهشگر فرش،دانشیار فرش و رييس دانشكده فرش افتاده است که مطالعات و تحقیقات زیادی در زمینه فرش و قالی بافی دارد.

دورهمی طوبی  با مجری گری آقای فرشید باغشمال و خوشامدگویی به مهمانان شروع می شود.

هنرمند فرش کیست؟

استاد علی وندشعاری صحبت هایش را با طرح این سوال آغاز می کند  هنرمند فرش کیست؟  طراح، بافنده، رنگرز، چله کش، پرداخت زن و ...

 در هنر فرش اصالت را به چه کسی بدهیم، نظام تولید فرش مجزا از سایر هنرها است، در هر بخش فرش استادانی هستند که بنام هستند، وقتی به فرش نگاه می کنیم می گوییم چقدر زیباست، منظور از زیبایی رنگ آن است یا طرح آن ، یا نوع بافت آن.

من هم نمی توانم بگويم هنرمند فرش كدام يكي است، طراح، رنگرز، بافنده و ….، در جلسه ای هم  که با حضور استادان فرش و در بنیاد ملی نخبگان در این زمینه برگزار شد به اجماع نرسیدیم که هنرمند فرش دقيقا  کیست.

مشکلات زنجیره تولید فرش به چه عواملی بستگی دارد؟

مشکل زنجیره تولید فرش خیلی متعدد است، ولی رسالت دانشگاه در حوزه آموزش است ما با بافندگان و بدنه آن ارتباط داریم ولی برای حل مشکلات این چرخه مسوولیت اوليه با ما نيست، آسیب شناسی مشکلات و انعکاس آن در فضای علمی را انجام می دهیم.

دانشگاه کار علمی انجام می دهد و به شرایط پایدار بازار توجهی ندارد ولی بازار به شرایط پایدار نیاز دارد چرا که در بازار مباحث مالی در میان است ولی دانشگاه حوزه خلاقیت و نوآوری است.

فرش ماشینی خروجی فارغ التحصیلان دانشگاه

در حالی که استاد صحبت هایش را ادامه می دهد باران بهاری نیز شروع به باریدن می کند، اما بارش باران شدید نیست که بخواهد دورهمی ما را به داخل ساختمان بکشاند.

همچنان که نم نم باران ادامه دارد  یکی از دوستان می پرسد خروجی کار فارغ التحصیلان فرش را کجا می توان دید؟

استاد با لبخندی که بر لب دارد و خود را فارغ التحصیل رشته فرش اعلام می کند می گوید: خروجی خلاقیت و نوآوری فارغ التحصیلان دانشگاه در  فرش ماشینی دیده می شود، طرح، رنگ و هارمونی فرش ماشینی بعضا بالاتر از فرش دستبافت است.

سرمایه گذاران فرش ماشینی مهندسان نساجی و تحصیل کردگان دانشگاهی هستند و كار در فرش ماشيني هزینه و ریسک کمتر و پایین تری دارد.

ولی فرش دستبافت هزینه و ریسک بالایی داشته و زمان زیادی برای بافت لازم دارد.

پویایی فرش با نظام استاد شاگردی

ما تبریزی ها که حاضر نیستیم از قدمت و اصالت فرش خودمان کوتاه بیاییم پس طرح این سوال  که فرش تبریز چه برتری نسبت به فرش اصفهان و کاشان دارد و خیلی پویاتر و فعال تر است جای دوری نمی رود

 بله  جدای از اینکه ما تبریزی هستیم و به شهر خودمان تعصب داریم ولی اگر این نگاه ها و تعصبات را نادیده بگیریم یک سوال مطرح می کنم. چرا تبریز به عنوان شهر جهانی بافت فرش انتخاب شد؟

در سال ١٣٩٥ رییس شورای جهاني صنايع دستي (شعبه منطقه ای اسيا و اقیانوسیه) مرحوم خانم " غدا هيجاوي" به تبریز آمده بود و در طي جلسات متعدد در دانشكده فرش ،طی مصاحبه ای که با روزنامه تهران تایمز انجام داد برای این سوال دو نکته را مطرح کرد

اول اینکه در تبریز دانشكده فرش وجود دارد. در کل دنیا ممكن است صنایع دستی نظام استاد و شاگردی را از دست بدهد ولی در تبریز دانشكده فرش جلوی این کار را می گیرد و نظام هنر و صنعت قالي همچنان زنده و پویا می ماند.

دومین علت هم پتانسیل و سرمایه انسانی که در تبریز است در دنیا وجود ندارد، در طول سفرهاي متعددم در  دنیا چنین چیزی ندیدم. تنوع تولید در حوزه فرش تبریز درهیچ جای ایران نیست.

در تبريز توان يافتن فرش عشاير، فرش روستايي و فرش نفيس شهري را مي توان ديد. اين تنوع، توان و مهارت انساني بي نظير است.

به سردرود می رویم تابلو فرش ها غوغا می کند،  هیچ کجای دنیا تنوع فرش تبریز را ندارد.

امضای طراح پای فرش

یک موضوع دیگر در تبریز فردیت  است، به این معنی که مثلا طراح می خواهد طرحش منحصر به او باشد، یا بافنده و رنگرز هم به همین شکل.

تبریز در زمینه فرش ذاتا خلاق، مبتکر و نوآور است.

 در فرش تبریز فردیت باعث می شود طراح امضای خودش را در فرش داشته باشد.

فقط یک نکته اینجا وجود دارد به روز  بودن فرش کاشان یا اصفهان به علت وجود کارخانه فرش ماشینی است در حالی که در تبریز کارخانه فرش ماشینی وجود ندارد و دانشجويان تاثير كمتري در حوزه توليد دارند.

اگر در افکار عمومی مطرح می شود فرش کاشان یا اصفهان فعال  تر و پوياتر است من فعالیت و تغییرات عمده ای در فرش کاشان و اصفهان نمی بینم. من فرش دستباف منطقه آذربایجان را فعال تر و پویاتر می بینم.

دكتر وندشعاری حرف هایش که به اینجا می رسد خاطره ای از تیم کره ای را به یاد می آورد. هنگام تعریف کردن خاطره مجال کوتاهی فراهم می شود برای خوردن چای خوش رنگ در استکان های کمر باریک و  در نعلبکی های خاطره انگیز .

این چای خوشرنگ معطر بعد از نم نم باران عصرگاهی عجیب می چسبد.

استاد خاطره تیم کره ای را تعریف می کند

در سال ۱۳۹۸ به همراه تیم کره ای پژوهشي در مورد فرش عشاير، روستايي و شهري داشتيم و قرار بود منطقه شيراز به عنوان منطقه نمونه بررسي شود، ولي به دعوت بنده و بعد از بازدید از تبريز به دیدن فرش های منطقه هوراند، اهر، کلیبر و هریس رفتیم و بعد فرش تبریز و تابلو فرش سردرود را که دیدند محو طرح و رنگ شدند ، به طور کلی نظر آنها نسبت به فرش منطقه شیراز عوض شد، تنوع فرش این منطقه باعث شد تفاهم نامه همکاری در مورد فرش با دانشكده فرش و مركز مطالعات فرهنگ اسيا منعقد شود.

آیا طرح های فرش تبریز منبعث از فرهنگ و آداب و رسوم منطقه است؟

ما ایرانی ها فرش را کاربردی می بینیم، ایرانی ها روی فرش به دنیا می آیند ، زندگی می کنند و روی فرش از دنیا می روند.

طرح فرش برگرفته از آداب و رسوم باشد این یک فرضیه درست است ولی امروز دیگر مصداقی ندارد. فرشی که طرح آن جنبه داستان داشته باشد فرش عشایری بود تا اینکه به فرش شهری رسید. مثلا در دوران صفويه و قاجار یک سری فرش هایی بود که عقبه فرهنگی داشت.

در حالت کلی فرش کالای فرهنگی است ولی متاسفانه الان فاقد محتوای فرهنگی است.

روش های بافت فرش

معمولا شنیده اید که می گویند فلانی  فرش را  از حفظ می بافد حفظ بافی یا روش های دیگر بافت فرش سوال یکی دیگر از دوستان بود که دانشیار دانشکده فرش در پاسخ به آن می گوید: بافت فرش معمولا به روش ذهنی بافی، حفظ بافی و نقشه بافی است.

در فرش های قبلی ایلات و عشایر معمولا از ذهن خود می بافتند

در حفظی بافی با تکرار از پدر و مادر خود یاد گرفته بودند، مثلا می گفتند فلانی پنج نقشه را از حفظ است.

در نقشه بافی هم بافنده طرح را از روی نقشه آماده می خواند و می بافد.

دوران طلایی فرش

دوران طلایی فرش در ایران کدام دوران است؟ آیا فرش در شرایط فعلی دچار افول شده ؟

اروپایی ها دوران صفویه را دوران طلایی فرش نام نهاده اند. در دوران صفویه فرش رویال يا درباري به دستشان رسیده بود. البته تبریز در دوران قاجار همیشه نامش سرزبان ها بوده و در ادامه در دوران پهلوی هم همه کاخ هاي پهلوی مزین به فرش های  نفیس بود.

در اینجا یک  مطلب تاریخی  هم در مورد  قيمت گذاري فرش هاي تاريخي عرض کنم.

در دوره قاجار روساي برخي از موزه هاي معروف دنيا تهيه نمونه هاي تاريخي و قديمي قالی  مخصوصا قالي هاي دوره صفويه ايران را شروع کردند و براي اينكه كمترين هزينه را پرداخت کنند فرش هاي تركيه( دولت عثماني) را در مقابل قالي ايران قرار داده و انها را برتر دانستند.  پس از جمع آوري نمونه ها، شروع به توليد محتوا و متن در مورد قالي هاي ايران صفوي كرده و  انها را بسيار بار ارزش تر از قالي هاي تاريخي تركيه دانستند و سپس به طبقه بندي هاي ناقص و بعضا اشتباه خود پرداختند.

بازار فرش دست هندی ها

در بحث نزول و افول فرش در سه محور تجاری، تولید و كانال هاي  توزیع مشکل داریم و سیاست گذاری های اشتباه ما را به این سمت می برد.

در شرایط کنونی جهانی سیاست گذاری های کلان باید همراه با تغییر و تحولات باشد، هرکس می خواهد در بازارهای جهانی فعالیت کرده و سهمی داشته باشد باید تغییر کند.

اگر ما نتوانیم مزیت نسبي  فرش ايران و تبريز را در بازار جهانی نشان دهیم بازار را از دست می دهیم. الان بازار فرش در دست هندوستان است.

از طرفي افراد غیر متخصص بر مدیریت فرش حاکم هستند

متاسفانه در بحث مدیریت، مدیریت کلان فرش فرمایشی بوده و افراد غیر متخصص حاکمیت دارند مثلا بالاترین نهاد سیاست گذاری مرکز ملی فرش دست افراد غیر مرتبط با فرش است و این ظلم به فرش کشور محسوب می شود. آیا در این نوع نظام سیاست گذاری می توان به پیشرفت امیدوار بود.

آذین بندی با فرش سابقه ای قبل از اسلام

اگر شما هم فکر می کنید بعد از رواج تابلوفرش بافی در سردرود  دیوارخانه هایمان را با فرش مزین کرده ایم باید بگویم مثل من سخت در اشتباهید چون طبق مطالعات استاد وندشعاری آذین بندی در و دیوار با فرش به قبل از اسلام بر می گردد، در تاریخ در تمام اسناد تاجگذاری ها دیوارها با فرش های مخصوص و نفیس آذین بندی شده اند، در روزهای خاص و باشکوه شاهان به شهرها می آمدند و همه جا را فرش می زدند.

در موضوع تابلو فرش هم از زمان قاجار به بعد است كه تصویرگری اشخاص روی فرش اتفاق افتاده است مثلا تصویر پادشاه روی فرش بافته شده است.

دكتر وندشعاری  یک نقدی هم موضوعات تابلو فرش هاي موجود داشته و عنوان مي كند: بهتر است زیرساخت های فرهنگی  و الگوي هنري اصلاح شود ولی متاسفانه از زیرساخت ها غفلت می شود. ما عقبه فرهنگی و پیشینه غنی فرهنگی و تاریخی خود را کم ارزش می دانیم، متاسفانه منابع غربی را بیشتر می شناسیم در حالی که منابع فرهنگي خودمان را ناديده گرفته  و فراموش كرده ايم.

غوعای رنگ ها در فرش تبریز

در آخر یک سوال شخصی هم از استاد پرسیدیم از نظر شخصی شما کدام فرش را دوست دارید؟

در فرش تبریز تنوع رنگ  و طرح وجود دارد، غوغای رنگ ها فوق العاده است و طرفداران زیادی هم دارد. اما به سلیقه شخصی، من فرش خلوت، ساده و اصیل  و نه براساس فرديت بلكه بر اساس اصول طراحي سنتي مثلا فرش اصفهان را خیلی دوست دارم چرا كه براي من يادآور  اسلیمی ختايي و بازتابنده تاريخ هنر سنتي ايران است.

صحبت های استاد به پایان می رسد و طبق روال برنامه های گذشته در پایان دورهمی طوبی استاد رضا سرابی اقدم مجموعه دار، مجسمه ساز، نویسنده و کارشناس تاریخ آذربایجان یکی از آثار خود را به دکتر علی  وند شعاری  اهداء می کند.

بدون استثنا در قاب تصویر

حالا گفت و گوهای دو نفره یا چند نفره  بروبچه ها با همدیگر شروع می شود، تازه می خواستیم گرم گفت و گو شویم که جناب باغشمال همه را به گرفتن عکس دسته جمعی دعوت می کند" همه دوستان بدون استثنا ، بدون تواضع و فروتنی قاب عکس امروز پاتوق طوبی را به یادگار ماندگار کنید". ما هم در حالی که می خندیم  استقبال می کنیم و خانم دشتی  عکاس جوان و فعال  طوبی که از ابتدای مراسم در حال ثبت لحظه ها بود لبخند ما را به قاب تصویر می کشد.

بعد از اینکه حسابی عکس گرفتیم چای دوم استکان های کمر باریک همراه با شیرینی از راه می رسد ، این بار جایم را عوض کرده و روی آن نیمکت چوبی قدیمی می نشینم تا نوستالوژی عصرانه نان سنگک پنیر، سبزی و گوجه و خیار سال های دور همراه  مرحوم پدر بزرگ و پدرم در وجودم جان بگیرد تا فاتحه ای نثار هر دوی آنها کنم و بگویم یادش به خیر آن روزهای بلند بهار و تابستان با عصرانه های خوشمزه اش.