همنوا | فرشید باغشمال 

انجمن خوشنویسان ایران باسابقه‌ترین نهاد هنری غیردولتی در تاریخ معاصر ایران بوده‌است که در  75 سال گذشته، به تربیت خوشنویسان و هنرمندان ایرانی پرداخته‌است. انجمن خوشنویسان تبریز نیز از شعبه‌های برجسته کشور است. این انجمن در خیابان شهید بهشتی(ره)، در کنار کلاس‌های مستمر، سالانه بانی رویدادهای مهم هنر خوشنویسی در تبریز است. «استاد یونس نصیری» هنرمند شاخص خوشنویسی، از هفت سال گذشته، ریاست این انجمن را عهده‌دار  بوده‌است. در مورد حال‌وهوای انجمن خوشنویسان تبریز، گفتگویی با ایشان داشته‌ایم.

• حضور شما در ریاست انجمن، یک ایده ارزشمند را در خوشنویسی تبریز رقم زد و آن احیای نام و نقش تاریخی «میرعلی تبریزی» واضع خط نستعلیق بود. این ایده از کجا شکل گرفت؟

موضوع برمی‌گردد به آزمون‌های دوره فوق‌ممتاز سال 1389. شرکت در این آزمون به این طریق بود که داوطلبان، علاوه بر آزمون مکتوب، باید یک آزمون نظری را هم سپری می‌کردند. کتابچه‌ای نیز به همین منظور از طرف دفتر مرکزی، تدوین و ابلاغ شده بود. تاریخچه هنر، تاریخچه خوشنویسی، ادبیات، رنگ‌شناسی و مباحث هنرهای تجسمی، از جمله بخش‌های این کتابچه بود. در نوع خود، مجموعه مفید و قابل‌قبولی هم بود، اما در بخش مربوط به تاریخچه خوشنویسی و خط نستعلیق، این طور قید شده بود که «نستعلیق در نیمه دوم قرن هشتم هجری توسط میرعلی تبریزی، قانون‌مند شده‌است» دقت کنید که در این عبارت، تاکید شده که میرعلی، نستعلیق را «قانون‌مند» کرده نه «وضع». مرجع این جمله را هم به کتاب «اطلس خط» مرحوم استاد حبیب‌الله فضایلی نسبت داده‌بودند. با این حال، سه بیت معروف «سلطانعلی مشهدی» شاعر و خوشنویس مهم قرن نهم در مورد میرعلی تبریزی، در این کتاب قید شده بود:

نسخ‌تعلیق اگر خفی و جلی است

 واضع‌الاصل خواجه میرعلی است

تا که بوده‌ست عالم و آدم

 هرگز این خط نبوده در عالم

 کاتبانی که کهنه و نویند

 خوشه چینان خرمن اویند

استاد یونس نصیری، رئیس انجمن خوشنویسان تبریز

یک سال بعد، این کتاب با ویراست جدید منتشر شد و ما متوجه شدیم فقط این سه بیت، در کمال ناباوری حذف شده‌است. این موضوع برای بنده تعجب‌آور بود. قرار شد برای جبران این نگاه، با همکاری شهرداری تبریز، «کنگره میرعلی تبریزی» را پایه‌گذاری کنیم، اما بعد از کلی رایزنی با نهادهای مختلف فرهنگی، متاسفانه موضوع به بن‌بست خورد. گذشت، تا این‌که دوره مدیریت بنده در انجمن و برنامه‌های تبریز 2018 رسید. خوشبختانه این بار، حمایت مرحوم آقای دکتر محمدپور، مدیرکل وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی استان همراه‌مان بود و به نتیجه خوبی رسید. سال 1398 کنگره میرعلی تبریزی را در دو بخش هنری (خوشنویسی) و مقالات علمی، برگزار کردیم که بازخورد بسیار مطلوبی داشت. در فراخوان بخش خوشنویسی، از شرکت‌کنندگان خواسته بودیم که شعر معروف سلطانعلی مشهدی را با خط نستعلیق بنویسند. آثار بسیار ارزنده‌ای را در هر دو بخش هنری و علمی، دریافت کردیم که به صورت کتاب وزینی به چاپ رسید. امروز این کتاب، سند متقنی برای نسل آینده است. سندی که ده‌ها خوشنویس برجسته ایران مکتوب و تاکید کرده‌اند که «واضع الاصل خواجه میرعلی است»

نمونۀ خط اظهر تبریزی، خوشنویس سده 9 هجری، در کتابخانۀ کاخ گلستان

• پیش از این‌که به سایر برنامه‌های انجمن بپردازیم، لطفا شماری از چهره‌های مهم تاریخ خوشنویسی تبریز را بعد از میرعلی، برای‌مان معرفی بفرمایید.

هنرمندان صاحب‌سبکی در تاریخ خوشنویسی داشته‌ایم که زادگاه و خاستگاه اغلب آن‌ها تبریز بوده‌است. مثلاً «عبدالله» فرزند میرعلی، ایرادات خط پدر را برطرف کرد و نستعلیق را به اوج رساند. یکی از شاگردان عبدالله، «مولانا جعفر تبریزی» است که در نگارش هفت قلم مهارت داشت و شاهنامه مهم بایسنقری به خط اوست. «اظهر تبریزی» شاگرد جعفر تبریزی، ملقب به استادالاساتید است. برخی از آثار او در خطوط ششگانه زینت‌بخش موزه‌های خط است. «ملامحمدحسین تبریزی» استاد بسیاری از خوشنویسان برجسته تاریخ، از جمله میرعماد، علیرضا عباسی تبریزی و محمدرضا تبریزی است. همچنین می‌توانیم از «میرزا شفیع» یاد کنیم که از نسخ‌نویسان طراز اول تبریز است و ده‌ها بار قرآن را کتابت کرده‌است. «عبدالله صیرفی» دیگر خوشنویسی است که تا پیش از زلزله تاریخی تبریز، در کتیبه‌های مسجد استاد شاگرد باقی بود.

• به رغم نام‌های بزرگی که یاد کردید، بیشتر ما تاریخ خوشنویسی را با «میرعماد» می‌شناسیم و در کنار او «علیرضا عباسی تبریزی»

هر دو از شاگردان «ملامحمدحسین تبریزی» است. اصلاً میرعماد، خوشنویسی را در تبریز، نزد ایشان آموخته است. نباید از مقام هنری علیرضا هم غافل شویم. علیرضا کسی است که شاه به او لقب «عباسی» داده‌است. میرعماد تنها در خط نستعلیق، شهرت و مهارت دارد. اما علیرضا در نستعلیق، نسخ و ثلث خط سرآمد است. بسیاری از کتیبه‌های ثلث در مساجد تاریخی اصفهان، به خط علیرضا است، با این حال، او در نستعلیق هم آثار برجسته دارد.

چلیپای نستعلیق با شعری منسوب به نظامی و خط محمدحسین تبریزی خوشنویس سده 10 هجری در کتابخانۀ کاخ گلستان

• تبریز در دوره معاصر نیز خوشنویسان مهمی را در خود پرورده که نهایتاً به پایه‌گذاری انجمن خوشنویسان انجامیده‌است. در این مورد لطفا توضیح بفرمایید.

از خوشنویسان بزرگ معاصر باید به «میرزاطاهر خوشنویس» اشاره کرد که بسیار پرکار و دست‌به‌قلم بود. میرزاطاهر 25 بار قرآن و چندین بار نیز نهج‌البلاغه و نهج‌الفصاحه را کتابت کرده‌است. اولین کتاب خود را در 13 سالگی و آخرین کتابش را در 80 سالگی نوشته‌است. اکثر قرآن‌هایی که در خانه‌های قدیمی موجود است، خط میرزاطاهر است. در ضمن، ایشان در دانشسرای تبریز معلم خط بودند. همچنین «مرحوم حاج‌حسن‌آقا هریسی» از آن دست خوشنویسان تبریز است که در پایه‌گذاری انجمن خوشنویسان، تاثیر مهمی داشته‌است. در واقع، پایه انجمن خوشنویسانِ امروز، همان کلاس‌های آزاد خوشنویسی است که ایشان در آن سال‌ها تشکیل داده‌بودند. بنیانگذار انجمن خوشنویسان تبریز به صورت رسمی، «مرحوم استاد حسین رسام» در سال1354 می‌باشند. زنده‌یاد استاد ابراهیم بخت‌شکوهی، استاد جمشید وجدنیا، استاد علی صدرپور، استاد محمدعلی فرزبود، استاد حسن کرمانی و استاد رسول جدیدالاسلام، از اولین استادان انجمن خوشنویسان تبریز بودند که در محضر استاد رسام تعلیم دیده‌اند. در این سال‌ها «استاد امیرخانی» نیز در تبریز کلاس‌هایی برگزار می‌کردند.

• بی‌تعارف باید بگوییم نسل امروز بد خط است. خط در گذشته یک فضیلت مهم برای هر فرد بود و جایگاه ممتازی در جامعه داشت. چه شد که آن جایگاه، به وضعیت امروز رسید؟

اگر به چند دهه قبل برگردیم، یکی از معیارهای مهم استخدام و کار دولتی، داشتن «خط و ربط» بود. یعنی، فردی که استخدام می‌شد باید خوش‌خط می‌بود، انشا و نامه‌نگاری را خوب می‌دانست و آئین نگارش بلد می‌بود. اما الان می‌بینید افراد با تحصیلات بالا، دو سطر درخواست اداری بلد نیستند بنویسند. نه توانایی نگارش دارند، نه دستخط خوب. حتی ما در مکاتبات‌مان با مدیرهای بالادست، گاهی می‌بینیم که نمی‌توانند یک دستور کوتاه، ذیل نامه بنویسند. تایپ کامپیوتری، یک فرآیند بی‌روح و مصنوعی است. اما خط و خوشنویسی، حس و عاطفه آدمی را بر می‌انگیزد، مخاطب خود را تسلیم می‌کند و خواننده را به عطوفت و مهربانی وا می‌دارد. امروز متاسفانه افراد از نظر مدرک و منصب در جامعه رشد می‌کنند، اما دستخط‌شان در حد دوران کودکی مانده‌ که نقص بزرگی است.

نسخ چلیپای محمد شفیع تبریزی، خوشنویس سده 13 هجری در موزه کاخ گلستان

• چه عاملی باعث این وضعیت شده‌است؟ روزگاری آموزشگاه‌های خوشنویسی در همه‌جای کشور، مملو از هنرجو بود. امروز حتی در انجمن خوشنویسان نیز کلاس‌ها کم فروغ است.

از علل مهم این امر، وضعیت اقتصادی خانواده‌ها می‌تواند باشد که هنر، به خصوص خوشنویسی، در اولویت آخر خانواده‌ها قرار گرفته‌است. خانواده‌ها معیشت خود را مهم‌تر از این مسائل می‌دانند. دلیل دوم این‌است که خوشنویسی، یک مقوله زمان‌بر و دیربازده است، اما نسل امروز صبر و تحمل قدیم را ندارند و دوست دارند همه‌چیز را زود به دست بیاورند. علت دیگر این است که عموم افراد جامعه، تمایل دارند در موضوعاتی وقت و هزینه صرف کنند که برای‌شان عاید مالی داشته باشد. از این رو شاهد افت هنرجو هستیم.

• حدود هشت سال است که ریاست انجمن خوشنویسان را بر عهده دارید. در این سال‌ها، مهم‌ترین اولویت انجمن خوشنویسان چه بود؟

در این هشت سال، در درجه اول سعی کردیم، وجهه اجتماعی انجمن را تقویت کنیم و با نهادها و دستگاه‌های مختلف اداری تعامل مستمر داشته‌باشیم. توسعه کارگاه‌ها، نمایشگاه‌ها، همایش‌ها و جشنواره‌های خوشنویسی، در صدر برنامه‌های انجمن بود. این رویکرد، قطعاً می‌تواند در گسترش فرهنگ خط و خوشنویسی در میان اقشار مردم، تاثیرگذار باشد. در عین حال، در تعامل‌های انجمن، حقوق مادی و معنوی هنرمندان خوشنویس را مورد تاکید قرار دادیم.

• خوشنویسی تبریز، از قدیم با جشنواره‌های مهمی مثل غدیر شناخته می‌شود. چرا برگزاری این جشنواره‌‌ها روند منظمی ندارد؟

برگزاری جشنواره منوط به اعتبار و تامین بودجه است. انجمن خوشنویسان، منبع درآمدی ندارد و صرفاً مجری برنامه‌های خوشنویسی است. در سایر شهرها نیز همین طور است. اما متاسفانه در تبریز، تامین بودجه و اعتبار به امور هنری به خصوص خوشنویسی، بسیار دشوار است. مثلاً در جشنواره‌های دیگر شهرها برای نفرات برگزیده مبالغ هنگفتی جایزه تعیین می‌شود و هیچ اتفاقی هم نمی‌افتد. اما در تبریز، وقتی برای یک جشنواره، صحبت از جایزه 15 یا 20 میلیونی می‌شود، مخالفت می‌کنند. در همین اختتامیه جشنواره غدیر، تقاضا کردیم که جشنواره‌های خوشنویسی تبریز به صورت دوسالانه باشد. یعنی جشنواره‌های غدیر و میرعلی، یک‌سال در میان برگزار شوند. این تقاضا در مقام سخن، مورد موافقت هم قرار گرفت. امیدوارم سال آینده اتفاق خوبی در این موضوع بیفتد.

کتیبه گنبد امام رضا علیه السلام اثر علیرضا عباسی تبریزی، خوشنویس نامی دوره صفوی

• مشکل قدیمی محل انجمن خوشنویسان، به کجا رسیده است؟

در برخی شهرها دیده شده که دو یا سه مکان در اختیار انجمن خوشنویسان قرار داده شده اما انجمن تبریز، در مهم‌ترین نیاز خود که همان محل است، مشکل دارد. هفت سال است در حال دوندگی برای تامین یک جای مناسب هستیم. با هر نهاد و اداره‌ای که فکرش را بکنید نامه‌نگاری کرده‌ام. از استانداران و فرمانداران تا چندین شهردار، در جریان مشکل مکان انجمن بوده‌اند، اما متاسفانه تا کنون به نتیجه‌ای نرسیده‌ایم. انجمن درآمدی ندارد، اما این‌جا اجاره هم باید بپردازیم و تمام هزینه‌های جاری نیز بر عهده انجمن است. این، وضعیت انجمن شهری است که «خاستگاه خط نستعلیق» است. نستعلیق در زادگاه خودش، غریب است و این شایسته فرهنگ و هنر تبریز نیست. چند سال پیش، موافقت شهرداری را برای استفاده از «خانه تاریخی نیکدل» گرفته‌بودیم، یک بار هم در مورد «خانه تاریخی حریری» موافقت‌هایی شد. اما همه این وعده‌ها، به در بسته خورد. آخرین‌بار با آقای هوشیار شهردار تبریز، صحبت‌ها و مکاتباتی داشتیم. ایشان علاقه‌مند مسائل هنری هستند و قول مساعد داده‌اند. امیدوارم پیگیری‌ها‌ از ایشان به نتیجه برسد.

• با وجود تمام محدودیت‌هایی که اشاره کردید، انجمن خوشنویسان تبریز دو دوره پیاپی به عنوان شعبه برتر کشوری انتخاب شده و این موضوع بسیار دلگرم‌کننده است.

انتخاب انجمن برتر، با ارزیابی شاخص‌های مختلف انجمن‌ها صورت می‌گیرد؛ از روند کلاس‌ها تا رویدادهای مختلف خوشنویسی. به لطف خدا انجمن خوشنویسان تبریز، در بخش‌های مختلف، رشد چشمگیر داشته و  دو دوره پیاپی در سال‌های 1397 و 1402، به عنوان شعبه برتر کشوری انتخاب شده‌است که در تاریخ انجمن بی‌نظیر است؛ آن‌هم در رقابت با انجمن‌های مهمی مثل تهران و شیراز. به گواه مخاطبان هنری، خون تازه‌ای در شریان انجمن جاری شده‌ و کارگاه‌ها، کلاس‌ها، نمایشگاه‌ها و همایش‌های خوشنویسی، طبق برنامه پیش می‌رود. با توجه به محدودیت‌های مالی انجمن، امیدواریم حمایت مسئولان و نهادها را همراه داشته‌باشیم. لازم می‌دانم از توجه مجله «صبح تبریز» به مسائل هنری تشکر می‌کنم.