به گزارش همنوا، میدان صاحب‌آباد تبریز از جمله این آثار است که در دوره تاریخی خود، نقش پیشتاز در طراحی شهری تبریز داشته و حتی طبق نظریه موثق برخی شهرسازان و معماران، الگوی اولیه میدان نقش جهان اصفهان بوده‌است.

الگو‌برداری میدان نقش جهان اصفهان، از مجموعه صاحب‌آباد یا صاحب‌الامر تبریز، یکی از اشتراکات معروف در تاریخچه شهرسازی کشور است و صاحبنظران، کالبد گذشته صاحب‌الامر را نمونه عظیم‌تر میدان نقش دانسته‌اند.

مجموعه صاحب‌آباد تبریز، از اولین مجموعه‌هایی است که فضای میدان را با فرم جدید وارد، شهرسازی ایرانی کرد. ساخت این مجموعه به دوره آباقاخان، دومین پادشاه سلسله ایلخانی بر می‌گردد. در کمتر از دو قرن بعد، با روی کار آمدن شاه عباس کبیر در دولت صفویه، میدان نقش جهان اصفهان نیز با هدفی مشابه با صاحب‌آباد تبریز، یعنی ایجاد یک مجموعه و میدان حکومتی در محل باغ جهان نما احداث شد.

پیش از شکل‌گیری میدان صاحب‌آباد، باغ صاحب‌آباد در شمال قوری‌چای تبریز و خارج از باروی قدیم شهر، احداث شده بود. در محل میدان نقش جهان اصفهان نیز باغی به نام باغ جهان‌نما، در شمال زاینده‌رود و خارج از باروی قدیم شهر قرار داشت که بر اساس مطالعات انجام گرفته، قدمت آن، به دوره سلاجقه باز می‌گردد.

نقش جهان همواره، ایفا کننده نقش‌های حکومتی سیاسی، اقتصادی، نظامی، اجتماعی و فرهنگی بود. صاحب‌آباد نیز پس از تکمیل ابنیه حکومتی در دوره آق قویونلوها، عملکردهای حکومتی مشابه را بر عهده داشت.

از همان دوره شکل‌گیری، در هر دو میدان، کاربری مذهبی نقش مهمی داشته است. در میدان نقش جهان، از همان ابتدا دو مسجد (مسجد شاه و شیخ لطف الله) و در میدان صاحب‌الامر پس از آق‌قویونلوها در هر دوره دستکم دو یا سه مسجد وجود داشته است.

جنگ‌های پی درپی با عثمانی‌ها و نیز بلایای طبیعی همچون زلزله، بارها منجر به تخریب هر دو میدان و نیز احداث مجدد آن‌ها شده است.  نکته قابل تامل بعدی در هر دوی این مجموعه‌ها، تحولات کالبدی عمده پس از دوره پهلوی است. در تبریز، با احداث خیابان دارایی، صاحب‌آباد کاملاً دوپارچه شد و دگرگونی عظیمی در ساختار کالبدی این مجموعه پدید آمد، به طوری که عرصه میدان به کوچکترین حالت خود در طول تاریخ رسید. چند سال بعد، تغییر کاربری مجموعه، به میدان میوه و تره ‌بار، تکلیف میدان را برای همیشه یکسره کرد. از دیگر سو، در میدان نقش جهان اصفهان نیز، دو تغییر عمده را شاهد هستیم، مورد اول پیاده‌سازی طرح باغ ملی در فضای باز میدان که با وجود اهداف زیباسازی، فعالیت‌های ممکن در این عرصه را به کلی محدود کرد. در رابطه با مورد دوم نیز هر چند خیابان‌کشی‌های جدید این دوره، از میانه میدان عبور نکرد، ولی احداث خیابان سپه، حافظ و استانداری منجر به تخریب جداره‌های میدان شد. هر چند در دهه های بعدی و در دوره جمهوری اسلامی تغییرات مثبت و ارزنده ای برای محدود کردن خودروها در میدان رخ داد.

نقطه افتراق شکل‌گیری این دو مجموعه، در نوع طراحی میدان است. به طوری که در میدان صاحب‌آباد، به دلیل نبود جداره‌های محصور کننده عرصه میدان، متغیر بود و کاربری‌های مختلف، به مرور، به میدان اضافه و تکمیل شدند، ولی نقش جهان، بر اساس یک طرح هندسی منظم، از پیش اندیشیده و نیز کاربری‌های معینی شکل گرفت.

 نکته مهمی که در مباحث تبریزپژوهی کمتر مورد توجه قرار گرفته، این است که وقتی سخن از «هشت بهشت» می‌رود، مقصود دو مجموعه مجزا در تاریخ شهر تبریز است که هر دو در دوره آق‌قویونلو بنا شده است. یکی، نام باغ است و دیگری نام قصر.

باغ شمال یا باغ شازده همان باغ هشت بهشت است که شهرت عمده آن، بیشتر مربوط به کاخ هایی زیبایی است که در دوره قاجار، در این مجموعه بنا شد. این باغ، در محدوده فعلی استادیوم باغشمال بوده است. هشت بهشت دیگر، نام قصری است که در عرصه صاحب‌آباد بوده و عظمت و زیبایی آن، مورد تاکید جهانگردان و مورخان نامدار است. قصری با صحن های عظیم، تالارهای مجلل، قواره‌های چشم‌نواز، و قالی‌های وسیع که جوی‌های فیروزه‌ای در گوشه و کنار آن جاری بوده است. در توصیف شگفتی‌های کاخ هشت بهشت تبریز، همین بس که آوازه آن به آن سوی خراسان رسیده بود و عبدالرحمن جامی، شاعر نامی قرن نهم، قصیده ای باشکوه در توصیف آن سروده است. (این نه قصر است، همانا که بهشتی دگراست/ که گشاده به رخ اهل صفا هشت در است)

بعدها در دوره صفوی از روی این قصر، قصری ساخته شد که نامش هشت بهشت است و بخش‌های عمده آن، هنوز هم در اصفهان باقی است.

+ برگرفته و تلخیص‌شده از پژوهش «مطالعه تطبیقی ساختار کالبدی و کارکردی میدان صاحب آباد تبریز و میدان نقش جهان اصفهان در ادوار تاریخی» اثر دکتر عیسی حجت، استاد دانشکده معماری دانشگاه تهران

+ تصویر: دو نقاشی سیاه قلم از صاحب آباد تبریز و نقش جهان اصفهان |از آثار سیاهقلم اوژن فالندن، معمار و نقاش فرانسوی | 1809 میالدی | محل نگهداری: کاخ موزه سبز (سعدآباد)