همنوا | فرشید باغشمال

 در 25 متری شرق جلفا و در کنار رود ارس که مرز دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهد، بقایای قلعه‌ای است که ریشه در تاریخ اورارتو دارد. سال‌ها پیش، تعدادي سفال و اشياي گلي، از محدوده این اثر به دست آمد که تاریخ آن را به اواخر دوره اورارتويي معطوف کرد.  قلعه گاوور گوهر، كوچكترين تك بنايي است كه از دوره‌ي اورارتو تاكنون در ايران شناخته شده است. با توجه به بناي قلعه در بالاي تپه، گمان مي‌ر‌ود اين قلعه در اصل پايگاهي نظامي بوده است.

قلعه گاور در محدوده جلفا، از آثار تمدن اورارتویی

توقیف حفاری های مشکوک در محدوده باستانی گاور جلفا

اواخر خردادماه بود که یگان حفاظت میراث فرهنگی، با شناسایی اقدام مشکوک یک گروه، چهار خودروی سنگین حفار را در این منطقه توقیف کرد.

عبدالعلی محمدی، رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان جلفا ضمن اشاره به اهمیت تاریخی قلعه گاور جلفا اظهار کرد: با توجه به کسب گزارش‌های مردمی و اعلام دهیاری روستای احمد آباد مبنی بر تخریب محوطه و دیوار قلعه تاریخی گاور، عوامل یگان حفاظت میراث‌فرهنگی جلفا، پاسگاه مرزبانی احمد آباد و کسب دستور مقام قضایی بلافاصله در محل حفاری غیرمجاز حاضر شدند.

وی ادامه داد: در جریان این عملیات، طی هماهنگی با دادستان جلفا 4  دستگاه خودروی سنگین راهسازی شامل بولدوزر، لودر و بیل میکانیکی مشغول در این عملیات تخریب، توقیف شدند.

این مدیر میراث فرهنگی افزود: قلعه تاریخی گاور که در روستای مارازاد بخش سیه‌رود جلفا واقع شده، کوچک‌ترین تک بنایی‌ست که از دوره اورارتوییان در ایران شناخته شده است و باتوجه به جایگاه این قلعه که در بالای تپه قرار دارد این احتمال وجود دارد که در گذشته کاربری نظامی داشته است.

اورارتو چیست و مربوط به کدام دوره تاریخی است؟

اما اورارتو، این واژه دور از ذهن که معمولاً به ندرت در میان پژووهش‌های تاریخی از آن نام برده می‌شود، چیست؟ اورارتو، نام تمدنی است مربوط به عصر آهن که از نقطه نظر گستره جغرافیایی، بخش‌هایی از شمال‌غرب ایران را به خود اختصاص داده‌است. آثار این تمدن در اطراف دریاچه ارومیه، دریاچه وان، سرزمین کوهستانی ارمنستان و ناحیه آناتولی شرقی ترکیه امروزی چشمگیر است. اورارتوها از حدود ۸۶۰ تا ۶۰۰ پیش از میلاد بر این منطقه حکمرانی داشته‌اند. شهرهای اورارتو معماری خاص و شاهانه‌ای دارند که تأثیرش بر معماری ماد و هخامنشی دیده می‌شود.

کتیبه سقین‌دل، از آثار مهم مربوط به تمدن اورارتو در محدوده شهرستان ورزقان، در دهه 30 شمسی توسط دکتر محمدجواد مشکور، تاریخ‌نگار نامی معاصر کشف شده‌است.

با هفت کتیبه مهم اورارتویی آشنا شویم

از جمله بقای مهم تمدن اورارتویی در ایران، کتیبه‌هایی مهمی هستند که به خط میخی آشوری، در محوطه‌های تاریخی آذربایجان‌شرقی و غربی دیده می‌شود:

1) سنگنوشته سقیندل در نزدیکی روستای سقیندل و در پنج کیلومتری شرق بخش ورزقان از توابع شهرستان اهر قرار دارد. این کتیبه، در دهه 30 شمسی توسط دکتر محمدجواد مشکور، تاریخ‌نگار نامی معاصر کشف شده و هم‌اکنون در همان محل باقی است. متاسفانه آسیب عوامل محیطی و حتی آسیب‌های انسانی، باعث شده این کتیبه ارزشمند، وضعیت ناگواری داشته‌باشد.

2) سنگنوشته بستام از قلعه‌ای باستانی در دهستان چایپار شهرستان خوی کشف شده و هم‌اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.

3) سنگنوشته داش‌تپه در جنوب ارومیه و در نوزده کیلومتری غرب میاندوآب کشف شده و هم‌اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.

4) سنگنوشته کیلی‌شین در کنار جاده رواندوز به اشنویه و در محلی به نام کیلی‌شین موجود است.

5) سنگنوشته منوآ ایشپوئینی در کنار راه اشنویه و در حدود 54 کیلومتری جنوب ارومیه قرار گرفته و به وسیله روبرت دایسون در سال 1350 شمسی کشف شده است.

6) سنگنوشته رازلیق بر روی صخره‌ای در حومه روستای رازلیق واقع در 9 کیلومتری شمال سراب قرار گرفته است. این اثر تاریخی را ابتدا  نجفعلی زنده‌دل، عضو ادارۀ غله تبریز کشف و با مادۀ لاتکس قالب‌گیری کرد. سپس دکتر ماهیار نوایی رئیس اسبق دانشکده ادبیات تبریز قالب را برای پروفسور جرج کامرون استاد دانشگاه میشیگان فرستاد. پس از آماده‌شدن متن، وارن‌سی بندیکت، استاد تاریخ اورارتو آن را در سال 1965، در مجلۀ مطالعات خطوط میخی انتشار داد و دکتر محمد جواد مشکور متن کامل ترجمه را با تصویر و آوانویسی در اسفند 1345 در مجلۀ راهنمایی کتاب به چاپ رسانید.

7) سنگنوشته نشتیبان در ناحیه روستای قرخ قزلار (چهل دختران) از دهستان آغمیون، تابع بخش مرکزی سراب قرار دارد. این سنگنوشته نیز توسط نجفعلی زنده‌دل کشف شده‌است.

 تاریخ اورارتو، از ترکیه تا ایران

تاریخ اورارتو یکی از دوره‌های مهم مربوط به تمدن ایران است که از 50 سال پیش، در کرسی‌های مهم تاریخ‌پژوهشی دانشگاه‌های معتبر آمریکا، پژوهش و مطالعه می‌شود،  با این حال، چنان‌که اشاره شد، این بحث مهم تاریخی در کشورمان، کمتر در متون آموزشی و پژوهشی، پرداخته شده و کتیبه‌های مهم آن نیز مورد بی‌مهری قرار گرفته است.

موزه ایران باستان و موزه رضا عباسی، آثار ارزشمندی از هنر و تمدن دوره اورارتویی را در خود جای داده است، اما مهم‌ترین آثار مربوط به این دوره، هفت سنگ‌نوشته‌است که در این نوشتار، به آن‌ها اشاره شد. کتیبه‌های اورارتویی، فراز مهمی از بنیان تاریخی ایران را روایت می‌کنند. از میان هفت کتیبه مهم که اشاره شد، تنها دو کتیبه در موزه نگهداری می‌شود (موزه ایران باستان و موزه اورارتو) و باقی کتیبه‌ها هم‌اکنون در وضعیت نامساعد به حال خود رها شده‌است.

با توجه به همجواری تمدن اورارتو با جغرافیای تاریخی آذربایجان، ایجاد موزه تخصصی اورارتو در یکی از شهرهای آذربایجان، می‌تواند به شناسایی بیشتر این فراز مهم تاریخی در ایران بینجامد.

موزه تخصصی اورارتو در وانِ ترکیه

بخشی از بقایای تاریخی اورارتو مربوط به محدوده ترکیه امروزی است، از این رو، موزه تخصصی و مردم‌شناسی اورارتو در شهر وان از سال 2012 میلادی، گشایش یافته است. این موزه، از زیباترین و جذاب‌ترین موزه‌های تاریخی ترکیه است که سالانه شمار زیادی از گردشگران را با تاریخ اورارتو آشنا می‌کند، طبیعی است که تفسیر این موزه ترکیه ای از اورارتو، تمدنی است در حوزه ترکیه و منهای جغرافیای تاریخی ایران.