به گزارش همنوا به نقل از فارس مجموعه‌ای از طرح‌های چشم‌نواز هنری که در فاصله سال‌های 1310 تا 1330 شمسی، در بدنه ساختمان‌های مجاور خیابان‌های اصلی شهرها اجرا شده، در فرهنگ معماری و شهرسازی «جداره‌های تاریخی» نامیده می‌شود. جداره‌ها، مهم‌ترین عنصر معماری شهرها به شمار می‌روند، چرا که سیمای اصلی شهر را می سازند و باید آینه‌دار تاریخ و فرهنگ شهرها باشند. اما مدرنیسم آشفته زندگی شهری، همین عناصر زیبا و چشم‌نواز را از چشم روزگار انداخته‌است.

« تزئینات هنری» در چارچوب قانون الزام‌آور دهه20

کریم میمنت‌نژاد، کارشناس تاریخ و تبریزپژوه، در معرفی معماری قدیمی‌ترین خیابان تبریز می‌گوید: بافت تاریخی طرفین خیابان امام خمینی(ره) طبق قانون لازم‌الاجرای دهه20 و 30 شمسی، در دو طبقه ساخته شده‌است. مغازه‌ها در طبقات پایین قرار گرفته‌است. یک در چوبی زیبا بین مغازه‌ها تعبیه شده‌ که با عبور از یک پاگرد، به واحدهای طبقه بالا می‌رسد که بیشتر کارکرد دفتری داشته‌اند. در قسمت فوقانی هر واحد، پنجره‌های مسطیلی با تزئیانت زیبای آجرکاری طراحی شده‌است.

وی اضافه می‌کند: درهای بین مغازه‌ها، از چوب اعلای گردو است و کنده‌کاری‌ها و خراطی‌های بسیار نفیسی که روی این درها صورت گرفته، آن‌ها را در زمره آثار موزه‌ای قرار داده‌است.

میمنت‌نژاد یادآور می‌شود: تزئیات معماری بناها، از خیابان راه‌‌آهن شروع، و با نزدیک‌شدن به میدان ساعت، فاخرتر و زیباتر می‌شد و همین طور تا چهارراه منصور سابق ادامه داشت. گل‌وبوته، گل‌ومرغ، مقرنس‌ها‌، قوس‌ها و اسلیمی‌ها، نقش‌های کلی این تزئینات بوده که با خلاقیت معماران، بنایان، گچ‌کاران و نجاران آن روزگار، یک نوع «کثرت در وحدت» را در خیابان اصلی شهر تبریز، تثبیت کرده‌بود.

19 جداره تاریخی، در معرض تخریب و فراموشی

تبریز از نخستین شهرهایی است که با ایجاد ضابطه الزام‌آور قانونی، هنر نگارگری و تذهیب را در بدنه‌سازی‌ خیابان اصلی شهر  به کار برده‌است. دانشنامه تاریخ معماری ایران‌شهر، ماحصل این قانون الزام‌آور را 19 جداره تاریخی ذکر کرده که هر یک منسوب به نام مالکان مُشرف به خیابان‌‌ ‌بوده‌است: جداره ارجمندی، جداره اهرابی، جداره پزشکیان، جداره علیوند و بلوریان، جداره جمشیدی، جداره هوشیار، جداره رمضانی، جداره عهدنو، جداره فهیمی، جداره نصیرزاده و امیرفاطمی، جداره علم‌داری، جداره فرشی، جداره کریمی، جداره کلافی، جداره مسافرخانه ایران، جداره مسافرخانه خیام، جداره مغازه‌های سنگی، جداره نوروزی، سردر و جداره ساختمان اکرامی.

این 19 جداره، مهم‌ترین جلوه بافت تاریخی مرکز تبریز است. اگرچه تمام آن‌ها، در سال‌های 85 تا 87 به ثبت ملی رسیده‌، اما این اقدام نتوانسته، از تخریب و فرسایش آن‌ها جلوگیری کند. تنها بخشی از این آثار، حدفاصل میدان قونقا تا میدان ساعت، آن هم در شرایط نامساعد، باقی مانده‌است. بافت تاریخی شهر، لطمه‌ بسیار دیده و محدوده هویتی شهر، در معرض تخریب و فراموشی است.

تیشه‌ای که برق، مخابرات و گاز به جداره‌های تاریخی زده‌ است

میمنت‌نژاد که در کنار مطالعات و پژوهش‌های تاریخی، معاون سازمان زیباسازی شهرداری تبریز است، تصریح می‌کند:  شرکت‌های خدمات‌رسان نظیر برق و مخابرات و گاز، در طول سال‌های متمادی، طرح‌های خود را بدون ملاحظات تاریخی پیش برده‌اند. سیم‌کشی‌، علمک‌گذاری و کافوگذاری‌ این شرکت‌ها، هر طور که ممکن بوده، صورت گرفته‌است. مردم نیز به تبع این شرکت‌ها، انشعابات خود را از هر طریق ممکن، پیش برده‌اند.

«خط آسمان» مخدوش شده‌ است

وی همچنین به رونق تجاری در خیابان امام خمینی تبریز اشاره و خاطرنشان می‌کند: تابلوهای اصناف در اندازه‌ها، طرح‌ها، رنگ‌ها و تکنولوژی‌های مختلف، سیمای تاریخی شهر را پوشانده و حتی مخدوش کرده‌ا‌ست؛ این تابلوها، همچنین با توجه به ابعاد مختلف، «خط آسمان» را نیز مخدوش کرده‌است.

میمنت‌نژاد در عین حال، معتقد است در همین وضع موجود، به شرط همت عمومی و تزریق بودجه لازم، این آثار می‌تواند آبرو و اعتبار شهر باشد.

بنای تاریخی «کلنگی» نیست

تا زمانی که جداره‌های تاریخی احیا نشوند، عموم مردم، این آثار را جزو ساختمان‌های کلنگی شهر می‌بینند. همین نگاه باعث می‌شود تخریب‌ نماها و ساختمان های تاریخی، اجتناب‌ناپذیر به نظر برسد؛ اما اگر این نماها با همکاری دستگاه‌های خدماتی، اصناف و عموم مردم، احیا شوند، دیگر کسی به این راحتی نمی‌تواند بخش هویتی و تاریخی شهر را نادیده گرفته و تخریب کند، و به این ترتیب، پایداری ابنیه تاریخی نیز بیشتر می‌شود.

احیای جداره‌های تاریخی با بهره‌گیری از تجربه موفق پایتخت

معاون سازمان زیباسازی شهرداری تبریز، تاکید می‌کند که از همان روزهای نخستی که وارد این سازمان شده، طرح احیای جداره‌های تاریخی خیابان امام را در سه فاز «باغ گلستان تا میدان ساعت»، «میدان ساعت تا میدان شهیدبهشتی» و «سرچشمه تا میدان قونقا» را پیگیری کرده‌است. مرمت تک‌تک نقوش و نگاره‌ها، احیای بالکون‌های فرسوده و فروریخته، بهسازی انشعبات و تاسیسات، یکسان‌سازی تابلوها، نورپردازی‌ نماها و هرس کلی فضای سبز معابر، بخش‌های کلی این طرح است.

وی با یادآوری تجربه موفق پایتخت در احیای برخی از جداره‌ها می‌گوید: سعی کردیم از تجربه احیای نماهای تاریخی خیابان‌های انقلاب، ناصرخسرو و ولی‌عصر(عج) تهران بهره‌ بگیریم. با مشاور این طرح، همکاری خوبی داریم. رئیس محترم شورا نیز حمایت خوبی از طرح دارد و در صورت تامین بودجه مناسب، می‌توانیم نمای تاریخی خیابان اصلی شهر را در سه فاز، احیا کنیم.

میمنت‌نژاد، هزینه اجرایی این طرح را حدود 2میلیارد تومان می‌خواند که در مقایسه با ارزش افزوده مادی و تاثیرات فرهنگی و اجتماعی آن، هزینه چندانی به نظر نمی‌رسد اما تحقق همین رقم، در تنگنا است.

وی تصریح می‌کند: در بودجه سال 97 ردیف لازم برای فاز «باغ گلستان تا میدان ساعت» پیش‌بینی شده‌بود که متاسفانه محقق نشد. همین ردیف را در بودجه سال آینده پیش‌بینی کرده‌ایم و امیدواریم با تامین این بودجه، طرح را برای سال آتی، کلید بزنیم.

احیای جداره خانه فتح‌اله‌یف با همکاری میراث و شهرداری

آبدار، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، جداره‌های تاریخی را جزو سابقه تاریخی شهر می‌داند و می‌گوید: مرمت و احیای جداره‌های تاریخی، کار خاصی در حوزه احداث ندارد و بیشتر، بحث پیرایش، آلایش، بهسازی و مناسب‌سازی سیمای شهری است.

وی اضافه می‌کند: هم‌اکنون جداره قنادی رکس توسط اداره‌کل میراث فرهنگی در حال اجرا است. احیای جداره محدوده کافه‌باستان و کتابفروشی سعادت نیز در برنامه اداره‌کل قرار دارد. در همین مسیر، احیای جداره‌های مصلا تا ارک، توسط شهرداری منطقه8 و با حضور کارشناسان میراث فرهنگی، اقدام خواهد شد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، محدوده خانه فتح‌اله‌یف را از مهم‌ترین جداره‌های مرکز شهر می‌خواند و می‌گوید: جداره‌سازی و کف‌سازی این محدوده، از طرف خیابان، با شهرداری است؛ ما نیز بخش مجاور مصلا را نمونه‌سازی کرده و در شورای فنی پیش می‌بریم تا جداره‌سازی را از طرف محوطه ارک علیشاه آغاز کنیم.

آبدار با اشاره به این‌که سامان‌دهی تابلوهای شهری، نیاز اساسی این طرح است، متذکر می‌شود: بخش عمده‌ای از نماهای قاجاری، با نصب تابلوهای اصناف، پوشیده مانده‌است؛ از این رو، پاکسازی و سامان‌دهی این تابلوها ضروری است.