دکتر علی نعمتی | عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

برای پاسخ به این سوالات باید بخش‌هایی از تاریخ پیش از صفوی را از منظر گرایش‌های مذهبی مورد توجه قرار دهیم. در این گفتار، به نمونه‌‌هایی از گرایش‌های شیعی پیش از دوره صفویه، می‌پردازیم و البته تاکید می‌کنیم که هر یک از این گرایش‌ها انحرافاتی نیز داشته‌اند که موضوع اصلی این بحث نیست.

پیش از حمله مغول و سقوط بغداد در سال 656 هجری‌قمری، خلافت اهل تسنن، زیر نظر حاکمیت بنی‌عباس بود. حتی آل‌بویه‌ای که روی کار آمد و ادعای تشیع داشت، با مشروعیت بنی‌عباس حکومت می‌کرد. فاطمیان مصر هم که شیعیان اسماعیلی بودند، خلافت عباسی را محترم می‌شمردند. با حمله مغول، جریان تصوف رشد چشمگیری می‌یابد. از دیگر سو، با توجه به تساهل دینی مغول، تشیع رشد می‌کند و در تصوف نفوذ می‌یابد. دلیل این نفوذ، رشد صوفی‌گری و پناه‌بردن مردم به خانقاه‌ها است. به این ترتیب، تشیع از این فرصت استفاده می‌کند و توسعه می‌یابد.

دوره ایلخانی و تصمیم اولجایتو برای انتقال قبر امیرالمومنین(ع) به ایران

با استمرار تساهل و تسامح دینی در دوره ایلخانی، ورود شیعیان به دربار بیشتر شده و گرایش‌های شیعی افزایش می‌یابد. به طوری که محمد خدابنده اولجایتو، گنبد سلطانیه را احداث می‌کند تا قبر امیرالمومنین(ع) و امام حسین(ع) را به این مکان منتقل کند که البته در اثر خوابی که می‌بیند، از این تصمیم منصرف می‌شود. او به تشیع گرایش می‌یابد و برای جبران خلا فقهی جامعه، علامه حلّی را از حِلّه به دربار خود می آورد و هر جا که می‌رود، علامه حلی را نیز با خود می‌بَرد.  

دوره تیموری و ضرب سکه به نام اهل بیت(ع)

زمانی که تیمور، شام را فتح می‌کند، قبر یزید و معاویه را تخریب می‌کند و دلیل این کار خود را انتقام خون حسین‌بن‌علی(ع) ذکر می‌کند، چرا که می‌داند این گفتمان در جامعه دارای بُرد قابل‌توجهی است. حتی جالب است که برخی منابع شامی، تیمور را -که خودش را آشکارا حنفی‌مذهب می‌خواند- شیعه معرفی می‌کنند!

ضرب سکه به نام اهل بیت(ع) از دیگر اقداماتی است که از سوی حکام اهل تسنن تیموری نظیر شاهرخ، صورت می گیرد و نشان از بسط تشیع در دوره‌های پیش از صفوی دارد. همچنین در ذیل همین حکومت سُنی، کتاب روضة‌الشهدا توسط «ملاحسین واعظ کاشفی» منتشر می‌شود و اصطلاح «روضه‌خوانی» از نام همین کتاب گسترش می‌یابد. (کاری به تحریفات این کتاب و انتقاداتی که شهید مطهری به این کتاب مطرح کرده‌است، ندارم.)

فرقه‌های انحرافی تشیع در تبریز، خوزستان و خراسان دوره تیموری

البته فِرَق شیعه در دوره تیموری، گرفتار انحرافاتی نیز می‌شود. «فرقه حروفیه» از جمله این انحرافات است که در تبریز شکل می‌گیرد. «فضل‌الله حروفی» بنیانگذار این فرقه، در واقع متشیّع بود. یعنی به شیعه گرایش داشت، اما در اثر انحراف، فرقه حروفیه را شکل داد و نهایتاً نیز به دست میرزا جلال‌الدین میرانشاه تیموری کشته شد. اما انحراف فضل‌الله توسط فردی به نام شیخ یوسف و با همراهی دختر فضل‌الله ادامه یافت. کار به جایی رسید که جهانشاه تیموری با اخذ حکم شرعی، 500 نفر از اعضای این فرقه را در بازار تبریز به قتل رساند. در اثر همین اتفاق، اعضای حروفیه، راهی آناتولی شدند و به فرقه‌های علوی دیگری نظیر نقطویه، پسیخانیان و باباییان تقسیم شدند. گفته می‌شود امروز بیش از 20 میلیون نفر از جمعیت ترکیه را علویان تشکیل می‌دهد.

در خوزستان همزمان با حکومت تیموری در قرن نهم، فردی به نام سید محمدبن فلاح مشعشعی، حکومت شیعی آل‌مشعشع را تشکیل داد. او پسرخوانده و داماد یکی از اوتاد شیعه به نام «احمد بن فهد حِلّی» است. برای معرفی احمد بن فهد باید تاکید کنم که وی، جزو چهار متکلم و فقیه پُرمراجع عالمان شیعی است. قبر این فقیه درخیابانی نزدیک قبر حضرت عباس(ع) است. او وقتی به دعوت اسپند میرزا -نماینده قره‌قویونلوها در بغداد- به بغداد می‌رسد، با علمای اهل تسنن مناظره می‌کند و شکست‌شان می‌دهد. به این ترتیب، اسپندمیرزا مذهب تشیع را در بغداد رسمیت می‌بخشد، به نام دوازده امام، خطبه می‌خواند و به نام اهل‌بیت(ع) سکه ضرب می‌کند.

در همین دوره، محمد نوربخش از شاگردان احمد بن فهد که یک شیعه و صوفی است، نهضت نوربخشیه را در خراسان راه می‌اندازد.

«تسنن دوازده امامی» گرایش مذهبی ایرانِ قرن 9 هجری

بنابراین می‌بینیم که نهضت‌های شیعی، در دوران پیش از صفویه، در جای‌جای ایران حضور فعال دارد. این نهضت‌ها اگرچه دچار انحرافاتی هستند، اما همگی در چارچوب تشیع تعریف می‌شوند. تشیع، سرنوشت قطعی تاریخ ایران است و حتی اگر حکومت صفوی شکل نگرفته بود، قطعاً یکی از فرقه‌ها می‌توانست حکومت را به دست بگیرد. خود صفویان نیز در آغاز، یکی از فرقه‌‌های تصوف بودند و مانند دیگر فرقه‌هایی که اشاره شد، انحرافاتی داشتند. از جمله اینکه، صفویان، غالی بودند (یعنی اهل غلو در مسائل مذهبی بودند) و در مباحث فقهی نیز ضعف‌هایی داشتند، به همین دلیل است که از جبل‌عامل لبنان، خاندان شیخ بهایی را به ایران می‌آورند. شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی، سنی‌مذهب بود اما دو نسل بعد، تحت تاثیر بسط شیعه‌گری، صفویان به تشیع روی می‌آورند. این وضعیت چنان گسترش می‌یابد که استاد رسول جعفریان از ترویج پدیده «تسنن دوازده امامی» در قرن نهم (یعنی پیش از صفوی) یاد می‌کند. یعنی کسانی که به خلافت خلفا معتقدند، اما به شدت محب اهل بیت(ع) هستند و احترام خاصی به دوازده امام شیعه قائل‌اند.

ما تبریز را به عنوان نخستین پایتخت جهان تشیع می‌‌دانیم، اما باید دقت کنیم که پیش از صفویه، حکومت قره‌قویونلو در تبریز حاکم بود که گرایش‌های شدید شیعی داشت. البته شکل شیعه‌گری در این دوره، تفاوت‌هایی با دوره صفوی دارد.

حال که اندکی نفوذ تشیع در فضای حکمرانی پیش از صفویه سخن گفته شد، می‌توانیم کتیبه‌های تاریخی دو مسجد تاریخی پیش از صفویه را به عنوان شاهد مدعا بررسی کنیم: مسجد جامع اصفهان و مسجد کبود تبریز.

مسجد جامع اصفهان| حدیث جابر و شرح اولى‌الأمر در محراب ایلخانی

محراب مشهور مسجد جامع اصفهان با نام «محراب اولجایتو» جزو زیباترین محراب‌های تاریخی ایران است که با شیوه گچ‌بری در شبستان ضلع غربی مسجد طراحی شده‌است. این محراب، یک ویژگی مهم دارد و آن این‌که برخلاف سایر محراب‌های تاریخی، در کتیبه این محراب، آیه قرآنی به کار نرفته و در عوض، سه حدیث حک شده است. حدیث اول از امام صادق(ع) در مورد جایگاه و ضرورت توسعه مساجد است. حدیث دوم از امام علی علیه‌السلام است و در آن از عبارت «قال امیرالمومنین علی ابن ابی‌طالب سلام‌الله علیه و رسوله و ملائکته» استفاده شده‌است. سوال این‌جاست که آیا عنوان «امیرالمومنین» در میان اهل سنت کاربرد دارد؟ قطعاً نه! شیعیان ایشان را امیرالمومنین خطاب می‌کنند. مهم‌تر از این، کتیبه‌ای است که به «حدیث جابر» شهرت دارد. پس از نزول «آیه اطاعت» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ) «جابر بن عبدالله انصاری» از صحابی رسول اکرم(ص)، از ایشان می‌پرسد: «یا رسول‌الله، ما خدا و رسول او را شناختيم، اولی الامر كيستند كه خداى تعالى اطاعت آنان را دوشادوش اطاعت خود و شما قرار داده است؟» پیامبر در پاسخ او فرمود: «‌آنان جانشینان من و امامان مسلمانان بعد از من‌ هستند که اولِ ایشان علی بن ابی‌طالب است و بعد از او به ترتیب حسن، حسین، علی‌بن‌حسین و محمد‌بن‌علی که در تورات به باقر معروف است و تو در هنگام پیری او را خواهی دید و هر وقت او را دیدی، سلام مرا به او برسان. پس از محمد‌بن‌علی نیز به ترتیب، جعفر‌بن‌محمد، موسی‌بن‌جعفر، علی‌بن‌موسی، محمد‌بن‌علی، علی‌بن‌محمد، حسن‌بن‌علی و پس از ایشان فرزندش هم‌نام و هم‌کنیه من است. اوست که از نظر مردم پنهان می‌شود و غیبتش طولانی می‌گردد تا آن جا که فقط افرادی که ایمان راسخ دارند، بر عقیده به او باقی می‌مانند.»

این عبارت در محراب مسجد جامع اصفهان در دوره اولجایتو نوشته شده است. اولجایتوی ایلخانی در تلاش بود تا تشیع را به عنوان مذهب رسمی تثبیت کند و این یک نمونه بارز از تلاش‌های او است.

مسجد کبود تبریز| نام ائمه‌(ع) بالاتر از نام شاه قره‌قویونلو

نمونه دوم مربوط به مسجد کبود تبریز است؛ مسجدی که در تبریز معمولاً به عنوان مسجد سُنی‌‌ها شناخته می‌شود و می‌گویند صفوی‌ها این مسجد را تخریب کرده‌اند، که این طور نیست. ما در عکاسی‌ها و بررسی‌هایی که سال 1389 روی کتیبه‌های این مسجد داشتیم، متوجه یک نکته جذاب شدیم، و آن این‌که در کتیبه قسمت سردر و بالای نام جهانشاه نام ائمه‌(ع) نوشته‌است. این یافته ما با در نظر داشتن ماجرایی که پنج سال پیش از این ماجرا، روی داده بود، بسیار حائز اهمیت بود. (در سال 1384 یکی از همکاران میراث‌فرهنگی، نام خلفای اهل سنت را در بخشی از این مسجد یافته بود و این موضوع بسیار برجسته شده بود.) یافته ما بسیار ارزشمند بود و نشان می‌داد در قرن نهم هجری، تشیع حضور فعالی در تبریز داشته است. برداشت من است که به احتمال زیاد، نام ائمه(ع) پیش از نام خلفا در مسجد کبود به کار رفته و نام خلفا به احتمال زیاد در دوره بعدی، یعنی در دوره آق‌قویونلوها اضافه شده‌است. در این کتیبه نام امام حسین(ع)، امام جعفر‌صادق(ع) و امام باقر(ع) دیده می‌شود و آن‌طور که پیداست نام سایر ائمه(ع) به مرور از میان رفته‌است. ضمن آنکه نام حسنین علیهما السلام در نقاط دیگر مسجد نیز وجود دارد.

ویژگی دیگر مسجد کبود، به کار رفتن سوره کهف در آن است که تنها آیات ابتدا و انتهای آن در سمت راست محراب باقی مانده و مابقی سوره تخریب شده‌است. می‌دانیم که فضای غالب حروفی‌گری و معادل‌های ابجدی در تبریز سابقه و کاربرد تاریخی داشته‌است. سوره کهف 110 آیه دارد که معادل ابجدی آن، نام مبارک امام علی(ع) است. گویی این‌که این سوره مانند یک حصن، دور تا دور شبستان مسجد کبود را فرا گرفته و مفهوم حدیث معروف «وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی» را می‌رساند. همچنین نام مبارک امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نیز در قسمت‌هایی از کتیبه‌ها به چشم می‌خورد. بعلاوه، سوره کوثر نیز که منسوب به حضرت فاطمه‌زهرا(س) است نیز در دل واژه محمد(ص) به صورت کوفی بنایی متداخل به کار رفته‌است. این نشانه‌ها همگی از روح شیعی مسجد کبود حکایت دارد و نشان می‌دهد حاکمان قره‌قویونلو، محبت و ارادت خاص به اصول مذهب شیعه و اهل بیت(ع) داشته‌اند.

مراد از این گفتار، پاسخ به این تهمت سست و ناروا است که شاه اسماعیل صفوی با زور شمشیر تشیع را در ایران گسترش داده است. این مطلب یک تحریف آشکار و نامنصفانه است. فضای مذهبی و اجتماعی پیش از حاکم‌شدن سلسله صفوی، کاملاً آماده ظهور و بروز یک حکومت شیعی بوده و این انتخاب، در شور و شوق مردم ایران و عشق ایشان به خاندان آل‌الله جریان داشته‌است.