کتاب «نگاره‌های چوبی» اثری پژوهشی و مصور که توسط «ناهید دهقان» تالیف و از انتشارات «فرهنگستان هنر» منتشر شده است. نگارنده در این کتاب، مساجدی را که دارای سبک آذری است، برگزیده و به تشریح طرح‌های متنوع و تزیینات گوناگون زیباترین مساجد آذربایجان شرقی از جمله مساجد ملارستم مراغه، مهرآباد و کبود بناب و مساجد ستون‌دار گوگان و عجب‌شیر پرداخته و درباره نقوش گیاهی به کار رفته در آن‌ها، تزیینات ستون‌ها و سرستونه‌ای چوبی، مقرنس‌کاری‌ها، کتیبه‌ها و … مساجد توضیحات تفصیلی ارائه داده است. بخشی از این کتاب را که به توصیف زیبایی‌های «مسجد اسماعیل بیگ» شهر بناب پرداخته است، می‌خوانیم. این مسجد مربوط به دوره صفوی است و در خیابان بهشتی (دریا) و پشت آموزش و پرورش بناب واقع شده‌است. «مسجد اسماعیل بیگ»  در تاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۶۱۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

مسجد اسماعیل بیگ

مسجد اسماعیل بیگ، در شهر بناب، در نزدیکی مسجد میدان محله گزاوشت، کوچه عالی قاپو کوچه پایین واقع شده‌است. این مسجد را به لحاظ اهمیت، پس از مساجد مهرآباد و میدان، باید سومین مسجد شهر بناب دانست. اگرچه مسجد فاقد کتیبه ساخت است، اما سبک معماری و شیوه تزیینات آن، گویای زمان ساخت بناست و قیاس آن با مساجد میدان مهرآباد و معزالدین و وجوه اشتراک در گرته و مصالح و تزیینات، حکایت از سبک صفوی آن دارد. ایوان ستون‌دار، شبستان اصلی، شبستان بانوان و دو صحن شمالی و جنوبی هر یک با یک ورودی، بخش‌های اصلی این مسجد هستند. ایوان ستون‌دار نیز در واقع شاخصه و وجه تمایز این مسجد نسبت به دیگر مساجد این دوره در آذربایجان است.

نمای عمومی مسجد از آجر قرمز رنگ است که در رخبام به شکل عمودی و به بلندای حدود ۵۰ سانتیمتر است. زیر آن نیز شش پنجره تعبیه شده است که سه پنجره بالایی مشبک و چوبی و دو پنجره ردیف پایین و یک پنجره بالای در چوبی شبستان فلزی هستند برای تزیین نیز از تلفیق آجرهای کرم رنگ و قرمز که به شکل راسته خفته چیده شده‌اند و طرح کلی جناغی در نما و دیوارهای جانبی ایوان استفاده شده است. ایوان با یک ردیف ستون چوبی و سرستون‌های حجمی مقرنس‌کاری شده منقوش و پایه ستون‌های سنگی در بخش شمالی مسجد واقع شده است.

یک جفت شاه‌تیر روی ستون‌ها و تعدادی تیرک عمود بر شاه‌تیرها، سقف ایوان را نگه داشته‌اند. ورودی صحن شمالی مسجد مختص آقایان است. با گذر از سه پله سنگی که یکی از آنها از پله‌های مرمرین گذشته است و هنوز بر جای مانده است، می‌توان از صحن به ایوان رسید و سپس به ورودی شبستان اصلی راه یافت. طول هر پله ۱۳۰ سانتی‌متر و بلندای آن ۲۰ سانتی‌متر است. پس از ورودی شبستان هشتی، کفش‌کن کوچکی قرار دارد که با نرده‌های چوبی از نمازخانه شبستان تفکیک شده‌است.

طول شمالی‌ جنوبی شبستان ۲۰/۹۰ متر و پهنای آن ۱۲ متر است که دارای هشت ستون چوبی هشت ضلعی در دو ردیف چهارتایی با سرستون‌های حجمی مقرنس‌کاری‌شده منقوش و پایه‌ ستون‌های چند‌ضلعی سنگی است. مقرنس‌کاری سرستون‌ها در سه ردیف است که از پایین به بالا بر حجم آن‌ها افزوده شده‌است. در انتها نیز جعبه‌های چوبی منقوشی بالشتک سرستون‌ها و محل اتصال شاه‌تیرها و ستون‌ها را پوشانده‌اند. چهار ردیف شاه تیر و چهار صندوق چوبی که شاه‌تیرها را در خود جای داده‌اند و نیز تیرک‌ها که بر شاه‌تیرها عمودند و پردوهای بین تیرک‌ها مجموعاً سقف را تشکیل داده‌اند. داخل هر صندوق دو شاه‌تیر به طور جفت کنار هم قرار داده شده است تا مقاومت بیشتری برای نگهداری سقف ایجاد شود.

سرستون‌ها و سقف به تمامی منقوش‌اند. یک ترنج و دو سر ترنج و طرحی شبیه ترنج در بین آن‌ها که همه با رشته‌ای به هم متصل‌اند. زیر صندوقه‌ها را آراسته‌اند. البته ین نقش‌ها خود متشکل‌اند از اسلیمی‌ها، ختایی‌ها، گل‌های چند پر لاله عباسی‌ها، غنچه‌ها و برگ‌ها که با رنگ مشکی قلم‌گیری شده و همگی بر بستری از رنگ قرمز زیر صندوقچه‌ها نقش بسته‌اند. دو بند مشکی رنگ نیز در دو حاشیه سرتاسر زیر صندوقچه‌ها کشیده شده است. دیوارهای کناری صندوقچه‌ها نیز با ترنج‌های متصل به هم تزیین شده‌اند؛ با قلم‌گیری مشکی و سرخ به شکل نواری دو رنگ باگل و برگ و غنچه و اسلیمی که در سه گوشه‌های به جا مانده از این وصلت‌ها نیز گل برگ و اسلیمی به چشم میخورد به موازات این نقوش در حد بین دو تیرک آیات احادیث و اشعار مذهبی در قاب‌هایی با طرح کلی بیضی و به خط نسخ نگاشته شده‌است.

زیر تیرک‌ها نیز با ترنج و سر‌ترنج سراسر گل و بته‌ای و نقش منقوش است. مقرنس‌ها نیز این‌گونه است. طاس‌های عمیق و بین طاس‌ها همه نقش و نگار گل و برگ و برگ نخل و غنچه و اسلیمی است. همه رنگ‌های به کار رفته سبز زرد سیاه، قرمز، سفید، آبی و لاجوردی، ریشه در طبیعت دارند، یا گیاهی‌اند یا حیوانی و معدنی، اما پردوها یا به علت آب‌افتادگی و شوره‌زدن رنگ باخته‌اند یا در حین مرمت ساده و بی‌نقش شده اند.

در بخش جنوبی شبستان اصلی و در قسمت فوقانی هشتی و کفش‌کن بالکنی تعبیه شده است که از طریق راه‌پله صحن جنوبی میتوان به آن وارد شد. این قسمت را که به طول ۹/۹۰ متر و پهنای ۳/۲۰ متر است، به بانوان اختصاص داده اند. این شبستان دارای چهار نیم ستون چوبی با مقرنس کاری های حجمی است. سقف این قسمت نیز با سقف شبستان اصلی یکی و در یک امتداد است با حدود ۵ متر بلندا. سرستون‌ها کوچکتر و ساده ترند اما همان طرح و رنگها در آنها نیز به کار رفته است. در سال‌های اخیر در بخش شرقی مسجد آشپزخانه ای به موازات شبستان اصلی با چهار ستون ساده و نه چندان همساز با مسجد در مصالح و سبک ساخته شده است.