همنوا | مهدیه یلدایی

مهم ترین و شناخته‌شده‌ترین گورستان در این منطقه گورستان موسوم به «ارامنه» تبریز است که در ضلع جنوبی پردیس دانشگاه هنر اسلامی در ابتدای خیابان امامیه (مشروطه امروزی) واقع است. طبق قرائن موجود به نظر می‌رسد محل اولیه گورستان ارامنه ابتدا در محوطه «کلیسای مریم مقدس» در کوچه آرامیان بوده‌است و سپس به «محوطه کلیسای مریم‌ننه» در محله مارالان (قالا) انتقال یافته‌است و از سال 1856میلادی/1273 هجری‌قمری تا کنون نیز خاکسپاری ارامنه و مسیحیان در تبریز در محل کنونی در جنوب کارخانه چرم‌ساری خسروی (دانشگاه هنراسلامی کنونی) انجام می‌گیرد. 1

راست: نقشه دارالسلطنه تبریز، به کوشش اسدالله‌ خان مراغه­ای، ترسیم در سال 1327هجری‌قمری/ 1289هجری‌شمسی  

چپ: نقشه دایره جغرافیایی ستاد ارتش ـ برداشت سرگرد انصاری، سال 1327 هجری‌شمسی

این گورستان از چندین بعد حائز اهمیت تاریخی و فرهنگی است. پس از شهادت «هووارد باسکروویل» معلم آمریکایی مدرسه مموریال که در جریان مشروطه و استبداد صغیر در راه آزادی ایران جان خود را فدا کرد، وی را در این گورستان به خاک سپردند. و از این حیث نه تنها برای مسیحیان ارمنی شهر بلکه فراتر از دین و ملیت برای مردم آزادی‌خواه این سرزمین مورد احترام بوده و هست. مزار افراد دیگری نظیر «راهبه شوغاگات منوچهریان» مادر «سیمون منوچهریان» از مدیران کارخانه چرم خسروی و بانی کلیسای (ماتور) این گورستان نیز به نام وی است، در این مکان به خاک سپرده شدند. بنای یادبود شهدای ارمنی خوی، که در1918 م. به دست سپاه عثمانی قتل عام شده‌اند 2 نیز در قسمت شمال محوطه چسبیده به دیوار پردیس دانشگاه هنر قرار دارد. کلیسا یا به گفته لینا ملکمیان «ماتور» 3 شوغاگات که در قسمت شمالی محوطه واقع شده‌است نیز از دیگر عواملی است که بر اهمیت و ارزش این محوطه به عنوان یک محوطه کلیسایی افزوده‌است. گفته می‌شود که این بنا از ابتدای اختصاص این زمین به گورستان تاسیس نشده‌است بلکه در سده گذشته (سال 1319 ه.ش.) به وجود آمده‌است. 4 

قبر هووارد باسکروویل، شهیدِ آمریکاییِ جنبشِ مشروطه ایران در گورستان ارامنه تبریز

چندین سنگ قبر از گورستان‌های دیگر (گورستان‌های مسلمانان) به این محوطه منتقل شده‌اند که قدمت برخی از آن‌ها به دوره ایلخانان می-رسد. در کنار آن آثار باقی‌مانده از برخی بناهای تاریخی که گمان برده‌می‌شود چند مورد از آن‌ها متعلق به مسجد تاج‌الدین علیشاه (ارگ علیشاه) باشد. نیز در این گورستان یافت می‌شود. 5 این آثار به هر کیفیتی و در هر زمانی به این مکان انتقال داده شده‌باشند هم در حفظ آن‌ها موثر بوده‌اند هم به این مکان ارزش مضاعف بخشیده‌اند که نیازمند دسترسی و مطالعات گسترده‌ای در زمینه‌های تاریخی، فرهنگی، معماری و ... است.

یکی از ستون های آرامگاه دکتر اصلانیان

به جز این گورستان دو گورستان دیگر در ضلع شمالی خیابان آزادی روبه‌روی کارخانه چرمسازی قرار دارد؛ گورستان کاتولیک‌ها و گورستان آمریکایی‌ها. گورستان کاتولیک‌ها که به دلیل بنای گنبددار آن به «گنبذلی باغ» نیز معروف است، محوطه‌ای است تقریبا مستطیل شکل که در افواه بیشتر تاکید بر باغ بودن آن است. تصویر هوایی موجود و شکل هندسی آن شباهت آن را به باغ ایرانی تاحدودی تایید می‌کند. این گورستان در طول سال‌های 1288 تا 1342 هجری‌شمسی نام‌های دیگری نیز به خود گرفته‌است. برای مثال در نقشه دارالسلطنه ترسیم اسدالله مراغه‌ای در کنار «گورستان کاتولیک‌ها»، عنوان«قبرستان نظامیان روس» نیز دیده می‌شود. به نظر می‌رسد با توجه به معماری بنای گنبددار که شباهت بسیاری به کلیساهای روسی دارد و همچنین قدیمی‌ترین سندی که از نام آن در دست است (در کنار گفته‌ها و نظرات مورخین و افراد مطلع) ابتدا محل دفن سربازان روسی بوده‌است و تاریخ ساخت آن نیز 1909 میلادی می‌باشد. پس از آن در نقشه‌های موجود از سال 1327 و 1342 هجری‌شمسی این گورستان به «کلیمیان» و «یهودیان» منسوب شده‌است. با عطف توجه به اقوال مشهور این محوطه به صورت کلی به اقلیت-های دینی و ملیت‌های خارجی اختصاص داده‌شده ‌بوده‌است که فرانسویان و روس‌ها از جمله ایشان‌اند. 

 نصویر هوایی سال 1403 کلیسای کاتولیک­ها. ماخذ :googleearth.com

ردپای گورستان دیگری در سمت غرب این گورستان در تقاطع خیابان آزادی و شریعتی جنوبی در نقشه سال 1327 هجری‌شمسی موسوم به گورستان آمریکایی‌ها یافت می‌شود. این گورستان با شکل هندسی مستطیل کشیده دقیقا در روبه‌روی کنسول‌خانه آمریکا (تالار زمزد کنونی متعلق به نیروی انتظامی) قرار دارد. با توجه به تصویر هوایی بقایای سنگ قبرهای آن همچنان موجودند و گفته می‌شود هم‌اکنون نیز گورستان مسیحیان پروتستان است.

درهم‌تنیدگی زیست اقلیت‌ها با و حضور بقایا و آثار مادی در کنار آثار معنوی آن فرصتی است مغتنم برای شهر تبریز که مطالعه و پرداختن به آن‌ها جنبه‌های نسبتا جدید و بکری از فرهنگ و تاریخ و اجتماع این شهر را می‌تواند برما آشکار کند. گورستان‌ها به خصوص گورستان‌های اقلیت‌ها از این حیث نقش مهمی می‌تواند در شناخت تاریخ و فرهنگ این شهر ایفا کند.

نمای خارجی کلیسای شوغاگات مقدس ماخذ: آرشیو میراث فرهنگی آذربایجان شرقی

سنگ‌قبرهای تاریخی چرنداب، سرخاب و گجیل در گورستان ارامنه 6

موضوع تأمل‌برانگیز در گورستان ارامنه تبریز، در هم آمیختگی مواد فرهنگی متأثر از آیین اسلامی و مسیحی است. در محوطه این گورستان علاوه بر سنگ قبرهایی که حاصل صناعت هنرمندان ارمنی است، تعداد زیادی نیز سنگ قبرهای اسلامی متعلق به قرون هفتم الی نهم هجری قمری و همچنین مصالح سنگی منقور و منقوش بناها و محوطه‌های متعلق به تمدن اسلامی سده‌های میانه به خصوص دوره ایلخانی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. این درهم‌آمیختگی، از هیچ قاعده شناخته‌شده‌ای از قواعد‌ مرسوم در گورستان‌های کهن ارامنه، پیروی نمی‌کند. این آثار تاریخی تمدن اسلامی که عمدتاً بقایایی از مصالح ابنیه کهن‌شهر و یا سنگ‌قبرهای صندوق‌های متعلق به گورستان‌های مسلمانان هستند؛ از بخش‌های دیگر شهر جمع‌آوری و به این مکان آورده شده‌اند. این آثار به عنوان سنگ مزار و یا به منظور آراستن محوطه مورد استفاده قرار گرفته و تعدادی از آن‌ها نیز بلااستفاده در محیط رها شده‌اند. تردیدی نیست که منشأ این آثار عمارات پرشکوه تبریز کهن است که در اثر زلزله‌های مکرر این شهر منهدم و اجزای‌شان پراکنده شده‌است.

گورستان ارامنه تبریز | آرامگاه نِرسِس ملیک‌تانگیان خلیفه بزرگ ارامنه آذربایجان که در خلال جنگ‌های جهانی اول و دوم به مدت چهل سال خلافت ارامنه آذربایجان را به عهده داشت. | ماخذ: آرشیو میراث فرهنگی آذربایجان شرقی

کلیت حجمی و هنجار فرمی برخی از این آثار سنگی، مبین پیوندهای محکم و غیر‌قابل‌تردید با فرم عناصر سنگی مسجد جامع خواجه تاج‌الدین علیشاه در قرن هفتم هجری‌قمری -همان محوطه فعلی ارک تبریز- است. دلیل این ادعا آثاری است که در کاوش‌های باستان‌شناسی در ابتدای دهه ۵۰ شمسی از محوطه تاریخی مسجد مذکور به دست آمد.
این نوع آثار سنگی که متأثر از تلمیح‌های هنر اسلامی هستند، یکی از شگفتی‌های این محوطه به حساب می‌آید؛ زیرا بر روی برخی از آن‌ها کتیبه‌های ظریفی از آیات قرآنی و یا دیگر نوشته‌ها است که به زبان عربی حجاری شده است.کتیبه‌ها سالم باقی مانده‌اند و برخی دیگر نیز تراش داده و پاک شده‌اند. به ظن قوی این سنگ قبرها از گورستان‌های تاریخی شهر همچون گورستان گجیل، چرنداب، سرخاب، نوبر و غیره بدان‌جا آورده شده‌است.

گمان می‌رود چون ارامنه به استفاده از مصالح سنگی در ساخت بناها و محوطه‌های آئینی‌شان اهمیت ویژه‌ای قایل بودند، لذا قطعات سنگی مذکور را که در اثر وقایع زمان، بلااستفاده شده بود را در این محل جمع‌آوری کرده و به نحوی که از نظر اجتماعی ایجاد حساسیت نکند، مجددا به کار برده‌اند.

گوشه ای از گورستان کلیسای مریم ننه (مارالان)

پی‌نوشت‌ها:
1) بر گرفته از مقاله «آثار سنگی تمدن اسلامی در گورستان ارامنه تبریز» نوشته محمدباقر کبیرصابر، سال 1391،مجله باغ نظر، شماره 23.

2) نقل از مقاله « گورستان ارامنه تبریز و کلیسای شوغاگات مقدس» نوشته نادره شجاع‌دل، مجله فرهنگی پیمان، شماره 37
3) به نقل از لینا ملکمیان در کتاب «کلیساهای ارامنه ایران» ماتور بنا یا عمارت کوچکی است که دارای محرابی مانند کلیسا بوده و در مناطق عمومی غیرمسکونی، در ملک شخصی یا خصوصی، موسسه خیریه، بیمارستان، قبرستان یا کاخ و امثال آن بنا شده‌است.
4)  در روایتی دیگر نیز صرفا تعمیر آن را به منوچهریان نسبت داده‌اند که البته به نظر این روایت از اعتبار کم‌تری برخوردار است.
5) محمر باقر کبیرصابر به تفصیل در مقاله « آثار سنگی تمدن اسلامی در گورستان ارامنه تبریز» ، سال 1391،مجله باغ نظر، شماره 23. به این مطلب پرداخته‌است.

6) خلاصه‌ای است از پژوهش و نتیجه‌گیری همان مقاله (آثار سنگی تمدن اسلامی در گورستان ارامنه تبریز)