پاتوق فرهنگی طوبی با موضوع «علل پیشتازی آذربایجان» برگزار شد. در این مراسم فرامرز کریم‌زاده از اساتید حوزه تاریخ به تحلیل و واکاوی مسائل مربوط به آذربایجان پرداخت.

به گزارش همنوا پاتوق فرهنگی طوبی با موضوع «علل پیشتازی آذربایجان» و با حضور اهالی فرهنگ و هنر شهر تبریز برگزار شد. در این جلسه فرامرز کریم‌زاده استاد تاریخ دانشگاه فرهنگیان تبریز به بررسی مسائل حوزه آذربایجان پرداخت.

آذربایجان در غربت است

کریم‌زاده در ابتدای سخنان خود به اهمیت رشته تاریخ پرداخت و از ابراز عقیده افراد ناآگاه در این حوزه انتقاد کرد. این استاد دانشگاه افزود: در سال‌های اخیر مساله آذربایجان به دست کسانی که حتی یک کتاب هم در این‌باره نخوانده‌اند، افتاده است. او ادامه داد: با این وضعیت، بحث آذربایجان در غربت است و این غربت مسئولیت ما را افزایش می‌دهد. کریم زاده با اشاره به توطئه‌های تفرقه‌افکنانه در خصوص آذربایجان گفت: امروز حتی املای نام آذربایجان هم تغییر یافته است و مشخص است که چنین برنامه‌هایی ریشه در تلاش دشمن در ایجاد تفرقه دارد. استاد تاریخ با اشاره به این نکته که منظور از آذربایجان، آذربایجان تاریخی است، توضیح داد: منابع قدیمی، منطقه‌ای را به عنوان آذربایجان مطرح می‌کند که از یک سو تا ارمنستان بزرگ، از سمتی تا کردستان و از سمتی تا همدان کشیده‌شده‌است. البته این محدوده هیچ‌گاه ثابت نمانده‌ و وضعیت جغرافیایی آذربایجان به قدرت روس وایران بستگی داشته‌است. کریم‌زاده در این باره ادامه داد: اکنون حتی نسبت به جغرافیای تاریخی این منطقه نیز شبه‌هایی ایجاد شده‌است. باید با قاطعیت گفت محدوده آن سوی ارس هیچ‌گاه در طول تاریخ به نام آذربایجان نامیده نشده‌است و کلماتی از قبیل «اران» و «قفقاز» به این محدوده اطلاق شده‌است. البته این نظریه را دو طیف نقض می‌کنند، یکی نویسندگان کمونیست روسی و دیگری افرادی که تمایلات پانترکیستی دارند. نکته جالب اینجاست که روسیه کمونیستی همواره در جهت عکس دیدگاه‌های پانترکی حرکت کرده و اکنون پانترک‌ها، به نوشته‌های این افراد گرایش پیدا کرده‌اند. او با اشاره به قرارداد ترکمنچای، افزود: در متن قرارداد ترکمنچای نیز از کلمه آذربایجان استفاده‌نشده‌است بلکه مناطق جدا شده از ایران، قفقاز نام گرفته. این محقق ادامه داد: در دوره استالین وقتی نام منطقه‌ اران یا قفقاز به جمهوری آذربایجان، تغییر یافت؛ در ایران اعتراضات زیادی صورت گرفت چرا که این عنوان از نام بخشی از ایران گرفته‌شده بود و مشخص بود که این نامگذاری در جهت برنامه‌ریزی‌هایی برای آینده اتفاق افتاده‌است. در همان دوره شهید شیخ محمد خیابانی نام آذربایجان را به « آزادیستان» تغییر داد تا بتواند در مقابل توطئه‌های بیگانگان ایستادگی کند. ملک‌الشعرا بهار هم اعتراضات زیادی مطرح کرد اما به دلیل قدرت روس‌ها این اعتراضات بی‌نتیجه ماند.

وجوه تسمیه آذربایجان

کریم‌زاده در ادامه به وجه تسمیه آذربایجان پرداخت و تاکید کرد کلمه آذربایجان یک کلمه فارسی است و معانی مختلفی برای آن مطرح شده‌است. در کتاب مرات‌البدان، این کلمه به دو بخش آذر و بایگان تفکیک شده‌است. آذر به معنی آتش و بایگان به معنی نگهدارنده. این ترکیب اشاره به آتشکده آذرگشسب دارد که روزگاری این منطقه قرار داشت. دومین مفهوم که از منابع ضعیف‌تری به دست آمده و چندان سندیت تاریخی ندارد معنای «پدر توانگر مبارک» را از این نام استخراج می‌کند. اما قوی‌ترین سند برای معنای این نام مربوط به استرابون یونانی است که معتقداست نام آذربایجان از نام «آتروپاتگان» سرداری ایرانی که منطقه را از دست اسکندر خلاص کرده؛ گرفته‌شده‌است.

نان و کتکی که آذربایجان از جغرافیایش خورده!

فرامرز کریم‌زاده در ادامه درباره علل پیشروی آذربایجان به جایگاه جغرافیایی آن اشاره کرد و گفت: آذربایجان در طول تاریخ هم نان جایگاه جغرافیایی‌اش را خورده و هم کتک آن را! آذربایجان تنها راه ارتباط ایران با ممالک پیشرفته بود و به همین دلیل گذرگاه تاریخی آمد و شد غربیان بوده‌است. غیر از آذربایجان هیچ یک از مرزهای ایران چنین ظرفیتی نداشته‌اند. این محقق با اشاره به علاقمندی مغولان به منطقه آذربایجان توضیح داد: آب و هوای ویژه، آب کافی و اهمیت جغرافیایی آذربایجان باعث شد که این منطقه مورد توجه اقوام مغول قرار بگیرد. مغولان که از ناحیه‌ای بدآب و هوا برخاسته بودند، آذربایجان را مقر حکومت قراردادند. اما از طرف دیگر این ویژگی جغرافیایی باعث شده بود که آذربایجان همواره مورد تعرض دشمنان قرار گیرد. به همین دلیل است که در دوره صفویه، پایتخت به مرکز کشور انتقال داده می‌شود. اما باز هم از اهمیت تبریز کاسته نمی‌شود و این شهر با عنوان دارالسلطنه محل زندگی ولیعهد محسوب می‌شود. حتی وقتی بسیاری از کشورها در تهران سفارت‌خانه نداشتند، در تبریز کنسول‌گری ایجاد کرده‌بودند.

مردم آذربایجان، رجال شناس‌اند

کریم‌زاده از دیگر دلایل پیشروی آذربایجان به شناخت مردم آذربایجان از رجال عصر اشاره کرد و گفت: مردم آذربایجان رجال روزگار را به خوبی می‌شناختند. مثلا در دوره حکومت محمدعلی میرزا به عنوان ولیعهد در تبریز او راه به خوبی شناخته بودند و سفاکی او را در نظر داشتند. به همین دلیل وقتی او به حکومت رسید مردم در تبریز حکومت او را قبول نکردند. وی مردم آذربایجان را مردمی آگاه توصیف کرد و افزود: در دوره‌ای از تاریخ،جوانان تبریز برای کار به معادن باکو می‌رفتند و وقتی با پیشرفت‌های روس مواجه می‌شدند؛ دوست داشتند کشورشان هم چنین پیشرفت‌هایی داشته‌باشد. یکی از این جوانان ستارخان بود. ستارخان در معادن روسیه کار کرده بود. این حضور آگاهی او را افزایش داده بود. این پژوهشگرتاریخ در پایان سخنان خود به اهمیت و نقش مغفول شهید محمد خیابانی اشاره کرد و گفت: اهمیت تاریخی این چهره در دوران مشروطیت و بعد از آن، مغفول مانده‌است و بهتر است مجالی برای بازشناسی تاثیرات شیخ محمد خیابانی ایجادشود.