همنوا: در سیاست‌گذاری اجتماعی همواره بر کاهش آسیب‌های اجتماعی و جرایم توجه شده اما عاملی که در این سیاست‌گذاری‌ها مغفول مانده ارتباط افزایش جرایم با سیما و منظر شهری است، عاملی که در جامعه‌شناسی شهری از آن به‌عنوان هندسه جرم نام‌ برده می‌شود.

امروزه نزاع‌های خیابانی یکی از شاخص‌های خشونت در جامعه است که بین افراد به وقوع می‌پیوندد و همه‌ساله براساس آمار و اخبار، تعدادی قربانی می‌گیرد و پیامدهای آن تأثیر مخربی بر اوضاع فرهنگی و اجتماعی هر کشوری دارد. این پدیده از یک بحث ساده تا گلاویز شدن افراد شروع و درنهایت قتل افراد را به دنبال دارد.

نزاع همواره در رتبه نخست آمار معاینات پزشکی قانونی قرار داشته است و استان آذربایجان شرقی یکی از بالاترین رده استان‌های کشور از لحاظ مراجعه به پزشک قانونی قرار دارد. به عوامل ایجاد خشونت و نزاع فردی بارها پرداخته شده است اما بنا بر گفته کارشناسان، عامل مغفولی که در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی در پیشگیری از خشونت کمتر به آن توجه شده است، نقش سیما و منظر شهری در افزایش خشونت و جرم است.

خشونت و نزاع در صدر جرایم مرتبط با سیما و منظر شهری

کاوه امین، استادیار گروه معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک با بیان اینکه وقوع آسیب‌های اجتماعی از جمله خشونت و نزاع با سیمای شهری ارتباط مستقیم دارد، می‌گوید: خشونت شهری زمان رخ می‌دهد که یک فرد در جامعه به آن نقطه‌جوش و سرحد تحمل می‌رسد. درواقع عوامل بیرونی باعث شده که فرد به نقطه لبریز شدن آستانه تحمل خود دست پیدا کند و نتواند خود را کنترل کند.

وی می‌افزاید: باید این نکته را درنظر داشت همه شهروندان قبل از اینکه یک شهروند باشند، یک انسان با تمام کاستی‌ها، معایب و مشکلات هستند، متأسفانه اتفاقاتی که در سال‌های اخیر افتاده است، عمده بار مسائل اجتماعی شهر را برعهده شهروندان گذاشته است، درواقع هر زمان بحث نزاع و خشونت پیش‌آمده، به‌جای اینکه بار مسائل اجتماعی به عهده شهروندان درنظر گرفته شود، روابط اجتماعی شهروندان را عامل بروز خشونت و نزاع دانستند و درواقع همیشه انگشت اتهام به سمت شهروند بوده است.

استادیار گروه معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک تصریح می‌کند: جامعه هم‌اکنون در شرایطی به سر می‌برد که منتظر یک جرقه است، علی‌رغم تمام تلاش روانشناسان و جامعه‌شناسان در حوزه شهری برای پیشگیری از خشونت آنچه از نگاه مدیران شهری مغفول مانده این است که در شهرها کالبدی خلق شده است که این کالبد به شهروندانش دهن‌کجی می‌کند، این کالبد شهری کالبدی است که به شهروندانش کینه‌ورزی می‌کند و شهروندان را به سمت خشونت سوق می‌دهد.

کالبد شهرهای کشور شهروندان را به خشونت سوق می‌دهد

وی اضافه می‌کند: مهم‌تر از همه این کالبد برای شهروندان تلطیف نشده است با این کالبدی که شهروندان را به سمت خشونت سوق می‌دهد سیاست‌گذاران به‌ویژه مدیران شهری می‌خواهند با اقدامات جامعه‌شناسی میزان خشونت شهروندان را کاهش دهند.

امین اظهار می‌کند: تا زمانی که مدیران شهری بخواهند بدون هیچ توجه به کالبد شهری به این‌گونه اقدامات برای کاهش و پیشگیری از بروز خشونت شهروندان دست بزنند، همچون ضدجوشی که به ظرف درحال جوش اضافه شود، عمل می‌کند، این ضدجوش تا جایی جواب می‌دهد و از جایی دیگر باید منبع حرارت خاموش و حذف شود، هرچقدر تلاش شود جوش زدن دیگ درحال جوش را متوقف کنید اما زیر دیگ درحال اضافه کردن هیزم باشیم این تلاش هیچ فایده‌ای ندارد و این هیزم از نگاه برنامه‌ریزی شهری چیزی به‌جز کالبد فیزیکی شهر نیست.

وی بابیان اینکه منظور از کالبد فیزیکی شهر بخشی است که با آسفالت و آجر ساخته شده است، می‌گوید: متأسفانه بسیاری از نزاع‌های فردی و جمعی در لحظه اتفاق می‌افتد، باید بررسی شود چه عواملی باعث ایجاد نزاع بین دو نفر و چند نفر شده است، این افراد از کدام محله‌ها و ساختار شهری بوده‌اند.

استادیار گروه معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک ادامه می‌دهد: بسیاری مواقع پیش می‌آید یک تقاطع ناایمن در یک شهر باعث افزایش نزاع می‌شود، خیابانی یک‌طرفه و باعث ایجاد گره ترافیکی در شهر می‌شود، در ظاهر ترافیک است اما همین ترافیک باعث بوق زدن‌های متوالی، آشفتگی و درکل باعث می‌شود افراد گرفتار در ترافیک در آستانه نقطه‌جوش قرار گیرند، در مباحث شهری همچون ترافیک برای کاهش خشونت که البته با مسائل جامعه‌شناسی حل نمی‌شود باید ترافیک یا آن معضل شهری برطرف شود تا زمینه بروز خشونت کاهش پیدا کند.

وی می‌افزاید: معضلات و نقصان‌های شهری که باعث سوق دادن شهروندان به خشونت و نزاع‌های فردی و دسته‌جمعی می‌شود ارتباطی به محله‌های کم برخوردار و بالای شهر ندارد، بلکه هر کجا از شهر که کالبد نامتناسب دارد می‌تواند این کالبد به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم شهروندان را به خشونت سوق دهد.

بی‌توجهی به کالبد شهر به‌عنوان عنصر افزاینده خشونت

امین تأکید می‌کند: مهم‌ترین خواسته در بحث پیشگیری از خشونت و نزاع‌های فردی و دسته‌جمعی این است که کالبد شهر به‌عنوان یک عنصر فزاینده نزاع پذیرفته شود، درواقع باید متولیان امر به‌ویژه مدیران شهری بپذیرند که شهر دارای نقاطی است که اگر شهروند در این نقاط قرار بگیرد چاره‌ای جز نزاع برای وی باقی نمی‌ماند.

وی می‌گوید: بسیاری از نزاع‌های فردی و دسته‌جمعی برخلاف اینکه تصور می‌شود در محله‌ای ناکارآمد و نامناسب هستند، اتفاق نمی‌افتد دلیل این امر بدین خاطر است که بر برخی محله‌های شهری برچسب‌هایی همچون محله پرخشونت، حاشیه‌نشین، ناکارآمد زده می‌شود در صورتی که نه‌تنها در این مناطق بلکه در سایر مناطق و محله‌های شهری به کالبد شهر به‌عنوان عنصر افزاینده خشونت توجه نشده است و همین امر باعث شده که برخلاف تصور بیشترین گزارش نزاع‌های فردی و دسته‌جمعی از مناطقی به‌غیراز مناطقی که از آن به‌عنوان ناکارآمد نام‌برده می‌شود، باشد.

استادیار گروه معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک تصریح می‌کند: یکی از مشکلات کلان‌شهرهای کشور که ناشی از کالبد شهری است، پدیده‌ای با عنوان «لایه‌گیر اجتماعی» است که متأسفانه بسیاری از کلان‌شهرهای کشور ندارند، هرچند لایه‌گیر اجتماعی بحث تازه‌ای در برنامه‌ریزی شهری و شهرسازی است اما درواقع این لایه‌گیرها بین محلات مختلف شهری قرار می‌گیرند و باعث به حداقل رساندن اختلال بی‌برنامگی محلات می‌شوند.

وی ادامه می‌دهد: درواقع محله‌ای که به دلیل ضعف کالبدی باعث شده برخی از ساکنان خود را به عنوان وندال (تخریب‌گر شهری) تربیت کند، این لایه‌گیر اجتماعی نمی‌گذارد فرد از این محیط مستقیم وارد فضایی دیگر از شهر شود و به‌راحتی اقدام به تخریب کند، درواقع این لایه‌گیر اجتماعی فضا و ساختار شهری را برای فرد وندالی که از محله با کالبد فیزیکی ضعیف آمده، کم‌کم یکنواخت کرده تا فرد یک‌دفعه خود را در نقطه‌ای از شهر با کمترین نقصان در کالبد شهری مشاهده نکند و این شوک باعث بروز رفتار وندال‌گرایی وی نشود.

ارتباط مؤثری بین سیمای شهری و آسیب‌های اجتماعی وجود دارد

غلامرضا فتح‌آبادی جامعه‌شناس می‌گوید: ارتباط مؤثری بین سیمای شهری و آسیب‌های اجتماعی وجود دارد و این موضوع را مطالعات جامعه‌شناسان در سراسر جهان ثابت کرده است، یک همبستگی و پیوند بسیار قوی بین سیمای شهری و حتی ریخت‌شناسی شهری با آسیب‌های اجتماعی وجود دارد.

وی می‌افزاید: در مکانی که ریخت‌شناسی نامناسب و آلودگی بصری دارد، شاخص‌های مهم اجتماعی همچون سرمایه اجتماعی، مشارکت اجتماعی کاهش پیدا کرده و انواع آسیب‌های اجتماعی روندی افزایشی پیدا می‌کند. این پیوند بین سیما و منظر شهری با مؤلفه‌های اجتماعی از دو بعد ایجابی و سلبی قابل بررسی است. بدین معنا که هرچقدر زیبایی‌های بصری شهرها بهبود یابد به همان میزان ویژگی‌های مثبت در زندگی و رفتار شهروندان ارتقا پیدا می‌کند عکس این موضوع نیز صادق است.

این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد: رفتارشناسی شهروندان در محیط‌های شهری ناآراسته با منظر و سیمای نامناسب، ناهنجاری‌های بسیاری در محیط زندگی شهروندان پدید می‌آورد، به‌گونه‌ای که آسیب‌های اجتماعی و اختلالات روحی و روانی افزایش می‌دهد. قتل، خشونت و خودکشی در فضاهای آشفته بیشتر شده و دلبستگی و احساس تعلق اجتماعی در این فضاها به‌شدت کاهش پیدا می‌کند.

آلودگی بصری، امید به آینده و سرمایه اجتماعی را تضعیف می‌کند

وی با بیان اینکه آلودگی بصری، امید به آینده، مشارکت و اعتماد اجتماعی و درکل، سرمایه اجتماعی را تضعیف می‌کند و مسئولیت‌پذیری و تعهد شهروندان را از بین می‌برد، تصریح می‌کند: بی‌نظمی و آشفتگی شهری آستانه تحریک و تاب‌آوری شهروندان را کاهش و آمار جرم و جنایات را افزایش می‌دهد.

فتح‌آبادی اضافه می‌کند: امروزه ما آلودگی بصری را در بخش‌های مختلف شهرهای خود شاهد هستیم و در این میان، مبلمان شهری، نمادها، المان‌ها، تابلوهای شهری، تبلیغات شهری، نمای ساختمان‌ها، مغازه‌ها، پیاده‌روها، وسایل حمل‌ونقل شهری، نظافت شهری و حتی خط‌کشی و کیفیت آسفالت در زیبایی محیط شهری نقش مهمی دارد.

وی تأکید می‌کند: برای کنترل خشونت و نزاع‌های دسته‌جمعی باید شاخص‌های امنیت در جامعه به‌درستی تبیین شود، زیرا رابطه‌ای مستقیم بین حس امنیت در جامعه با کاهش خشونت وجود دارد بحث کالبد شهری، نبود زیرساخت‌های مناسب نظیر پارک در پیشگیری از خشونت و نزاع‌های فردی و دسته‌جمعی مهم است.

چرا آستانه تحمل در جامعه پایین است؟

این دکترای جامعه‌شناسی توسعه ادامه می‌دهد: اما نکته‌ای که همیشه از آن غافل مانده‌ایم و هنوز به‌درستی بررسی نشده است اینکه چرا آستانه تحمل در جامعه پایین است؟ وقوع آسیب‌های اجتماعی همچون خشونت، نزاع فردی یا دسته‌جمعی همگی مولود پایین بودن آستانه تحمل افراد است و متأسفانه برای ارتقای آستانه تحمل افراد در جامعه هنوز اقدام مناسبی صورت نگرفته است.

وی می‌گوید: ازنظر معماری و بافت شهری در بسیاری از استان‌های کشور همچون استان اصفهان (به‌ویژه شهر اصفهان) شاهد هستیم به میزان بالایی فاصله طبقاتی بین محله‌های مختلف مشخص و واضح است که این امر مصداق بروز نابرابری اجتماعی در آن شهر و استان است.

فتح‌آبادی ادامه می‌دهد: این نابرابری اجتماعی در مقابل آن رفاه و زندگی مادی قرار می‌گیرد و حس ناکامی اجتماعی را در بین شهروندان آن شهر به‌ویژه شهروندان طبقه متوسط به پایین، افزایش می‌دهد و درنهایت این ناکامی به شیوه‌های مختلف همچون خشونت در جامعه توسط افراد بروز کند.

وی تأکید می‌کند: مهندسان و مدیران شهری با رعایت اصول مهندسی و زیبایی‌شناسی نه‌تنها در توسعه شهری نقش مؤثری ایفا می‌کنند بلکه به لحاظ ویژگی‌های یاد شده می‌توانند در توسعه اجتماعی شهرها هم نقش‌آفرین بوده و آرامش و آسایش را برای شهروندان به ارمغان آورند.

امنیت یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در محیط‌های شهری است

حسین ایمانی جاجرمی، مدیرگروه جامعه‌شناسی شهر و مطالعات منطقه‌ای، انجمن جامعه‌شناسی ایران می‌گوید: از دیدگاه جامعه‌شناسی، جرم شامل رفتاری است مخالف نظم اجتماعی که مرتکب جرم را در معرض مجازات قرار می‌دهد. حال‌آنکه جرم، سازهای اجتماعی است که بر نقض ارزش‌های جامعه توسط یک فرد یا گروه دلالت دارد. دسترسی‌ها، نورپردازی، بافت شهرها، گره‌های شهری، مسیرهای کم تردد، ایستگاه‌های مترو، پارک‌ها و فضاهای سبز درون شهرها همگی می‌تواند موضوع موردتوجه مسئولان و مدیران شهری در کنترل فضا به‌منظور پیشگیری و کاهش میزان جرایم ارتکابی قرار بگیرد.

وی می‌افزاید: لزوم و ضرورت وجود امنیت در جامعه به این مفهوم، از طبیعت حقوق بشری ناشی می‌شود. امنیت یکی از مهمترین عوامل مؤثر در محیط‌های شهری است، به همین جهت نیاز به امنیت در فضاهای شهری، موجب شکل‌گیری مجموعه نظریه‌های مستندی همچون نظریه «پیشگیری‌های مکان بنیاد از جرم»، «فضاهای قابل دفاع» و «پیشگیری از جرم به طریق طراحی محیطی» شده است.

دانشیار و مدیر گروه مطالعات توسعه اجتماعی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران تصریح می‌کند: ما مکان‌ها را به دلیل اینکه هم در رویدادهای مجرمانه و هم در محیط شهری مؤلفه‌ای بنیادی هستند، بسیار مهم می‌دانیم. به اعتقاد برخی جامعه‌شناسان شهری جرم رویدادی پیچیده است. عملکرد فضاهای عمومی با رشد فناوری، ارتقای علم شهرسازی و حمل‌ونقل، براساس سطح الگوی رفتاری شهروندان در جوامع مختلف متفاوت است.

وی ادامه می‌دهد: تا قبل از انقلاب صنعتی، اندازه و تناسب عناصر شکل‌دهنده شهر بر مبنای مقیاس انسانی بوده است درواقع تعیین‌کننده جهت و گسترش توسعه شهر، توسط انسان و براساس نیازهای او تعریف می‌شده است. شروع انقلاب صنعتی در اروپا که با گسترش سریع شهرها همراه بود، به‌تدریج دیدگاه‌های طراحی و برنامه‌ریزی شهرها را تغییر داد.

با فقدان حیات شهری در شهرها مواجه هستیم

ایمانی جاجرمی اضافه می‌کند: به‌مرور انسان جایگاه و اولویت خود را در فضای شهری از دست داد و جای خود را به حکومت شهرسازان و معماران داد. رنگ باختن حیات اجتماعی و تولد شهرهای بی‌روح و همچنین فقدان فضاهای شهری و عمومی مطلوب لزوم بازنگری در طرح‌های شهری را دوچندان کرده است. فقدان حیات شهری به لحاظ فقدان حضور فعالیت‌های اجتماعی شهروندان در شهر، لزوم توجه به فضاهای شهری به‌عنوان عرصه‌های عمومی را بیشتر کرد.

وی می‌گوید: ارتباط بین شهر و وقوع جرم بدین خاطر است که ویژگی‌های فضایی و محیطی شهر می‌تواند پرورش‌دهنده جرایم خاص باشد، شاید در یک نگاه واقع‌بینانه، رابطه معنادار و قابل انتسابی بین محیط و وقوع جرم بین فضاهای شهری و نحوه ساخت ساختمان محل زندگی مشخص نباشد.

این پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی شهری می‌افزاید: یکی از راهبردهای فیزیکی پیشگیری از جرم و منفعل‌سازی کانون‌های جرم‌خیز شهری، کاربرد رویکرد پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی است که امروزه از کارآمدترین راهکارهای تأمین امنیت کالبدی در فضای شهری است، براساس این رویکرد بهبود شرایط کالبدی ضمن کاهش فرصت‌های مجرمانه، منجر به بهبود امنیت در شهرها می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: علوم محیطی و شهرسازی با شناخت ویژگی‌های مؤثر مکانی و شرایط محیطی، در کنار سایر اقدامات دیگر می‌توانند از وقوع رفتارهای ناهنجار، جرم و جنایت در مکان‌های شهری پیشگیری کند، به‌نحوی‌که فرد خلافکار فرصت اجرای رفتارهای مجرمانه و جنایت‌کارانه را در فضاهای شهری بسیار کمتر پیدا می‌کند.

تحقق پیشگیری از جرایم با استفاده از طراحی فضاهای شهری

ایمانی جاجرمی اظهار می‌کند: پیشگیری از جرایم با استفاده از طراحی فضاهای شهری نوعی رویکرد هدفمند در جهت کاهش جرایم در محیط‌های مصنوعی شهر محسوب می‌شود که به‌طور مؤثری در افزایش سرمایه اجتماعی، بهبود کیفیت زندگی و افزایش رضایتمندی شهروندان و درنتیجه بهبود رفاه اجتماعی و سلامت جامعه، تأثیر بسزایی دارد.

وی می‌افزاید: رویکرد امنیت از طریق طراحی محیطی، یکی از مؤثرترین رویکردها در زمینهٔ پیشگیری از وقوع جرم و ارتقای امنیت شهری است که می‌تواند نقش بسزایی در ایمن‌سازی فضاهای شهری ایفا کند، طراحی مناسب می‌تواند علاوه بر پیشگیری از وقوع جرم، کیفیت زندگی را بهبود بخشیده و ترس از جرم را کاهش دهد.

دبیر کارگروه تخصصی سرمایه اجتماعی دانشگاه تهران ادامه می‌دهد: افزایش بزهکاری و ایجاد تئوری‌های مکانی جرم، ضرورت استفاده از ابزارهای جدید(GIS) در تحلیل فضایی جرم را بیشتر کرد. از مهم‌ترین نگرش‌های جدید، می‌توان به مواردی همچون دیدگاه پنجره شکسته، سفر مجرمانه، کانون‌های جرم‌خیز، الگوی جرم، فضای مقاوم در برابر جرم، پیشگیری جرم از طریق طراحی محیط، فعالیت روزمره و انتخاب منطقی اشاره کرد.

وی اضافه می‌کند: در دهه‌های اخیر افزایش جمعیت شهرنشین؛ گسترش و افزایش تراکم محلات شهری را به دنبال داشته است که این مسئله، کاهش برخورداری از امکانات، حاشیه‌نشینی، افزایش فقر، فرسودگی بافت‌های شهری و افزایش جرایم شهری را به همراه دارد. جرم عمل قابل تنبیهی است که قانون را نقض می‌کند و کیفیت زندگی را در محیط پایین می‌آورد. ترس ناشی از وقوع جرم مانع از حضور شهروندان در فضاهای شهری می‌شود.

به خطر افتادن همبستگی اجتماعی با جرم‌زدایی به‌صورت غیراصولی

ایمانی جاجرمی تأکید می‌کند: اگر جرم‌زدایی به‌صورت اصولی انجام نشود، مشکل بسیاری از شهرها و محله‌های ما در خصوص همبستگی اجتماعی، تمایل به مشارکت، هویت مکانی، حس تعلق مکانی، میزان استفاده از محیط برطرف می‌شود، ازجمله جرایم موجود در شهرها می‌توان به سرقت، قاچاق موادمخدر، قتل و نزاع اشاره کرد که طبق مطالعات انجام شده بیشتر این رفتارها در محله‌های مسکونی اتفاق افتاده است.

وی می‌گوید: مشکلات کالبدی، اجتماعی موجود در بافت‌های شهری زمینه‌ساز بسیاری از جرایم موجود در محالت شهری است که فقدان توجه به این مسائل و جرایم می‌تواند به رشد جرایم در محدوده شهرها دامن بزند، شناسایی عوامل اثرگذار بر بروز و یا پیشگیری از جرم امری حیاتی است.

این استاد دانشگاه می‌افزاید: پیشگیری از جرم و از بین بردن فرصت‌های جرم به‌منظور افزایش رضایت افراد در محله و شهر برای جامعه بسیار ضروری است درواقع حضور افراد در جامعه بااحساس امنیت آن‌ها رابطه مستقیم دارد. احتمال بزهکاری افراد در محله‌های حاشیه‌ای پرجمعیت یا در زاغه‌های حاشیه شهرها، به‌مراتب بیش از افرادی است که در محلات کم‌جمعیت و مرفه شهرها سکونت دارند.

لزوم تغییر در ساختار کالبدی شهرها برای پیشگیری از وقوع جرم

وی تصریح می‌کند: امروزه در فرآیندهای طراحی فضای شهری کمتر به توانایی‌های مناطق، معابر و محیط‌های شهری در کاهش و جلوگیری از جرایم توجه می‌شود درحالی که می‌توان با تغییراتی در ساختار کالبدی فضا همچون نورپردازی، تلفیق کاربری‌ها، اصلاح شبکه معابر، تشخیص حدود و قلمرو، افزایش نظارت غیررسمی، پوشش گیاهی مناسب، استقرار مبلمان شهری مناسب در مسیر پیاده راه‌ها، طراحی مناسب ساختمان‌ها، از وقوع جرم جلوگیری کرد.

ایمانی جاجرمی تأکید می‌کند: رعایت این موارد باعث افزایش آرامش، آسایش و درنهایت احساس تعلق که خود یکی از مهم‌ترین جنبه‌های کیفیت محیط است، می‌شود. به همین جهت می‌توان با دخالت آگاهانه به کاهش فرصت‌های ارتکاب به جرم و عوامل تسهیل‌کننده وقوع جرم پرداخت، ضروری است دولتی که برای تمام اقدامات شهروندان قانون‌گذاری می‌کند، برای پیشگیری هم وارد عرصه قانون‌گذاری شود و برای اقدامات شهروندان، حدومرزی مشخص کند.