به گزارش همنوا به نقل از ایسنا، مساجد از دیرباز به‌عنوان عنصری اساسی در جوامع اسلامی مطرح بوده است. در ایران نیز مسجد از دیرباز در بطن شهرها و روستاها وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است. 

شهر تبریز با توجه به تاریخ و قدمت خود، آثار تاریخی بسیاری دارد؛ از جمله این بناهای تاریخی می‌توان به مساجد اشاره کرد؛ مساجد تاریخی تبریز که در برگیرنده میراث معنوی گذشتگان هستند، نمادی از عظمت و شکوه را برای بازدیدکنندگان به نمایش می‌گذارند. تبریز با ده‌ها مسجد تاریخی، زمینه‌های گوناگونی از زوایای تاریخ هنر و معماری این خطه از آذربایجان را به نمایش گذاشته است.

مساجد قدیمی شهر تبریز در گذشته با معماری خاص خود چنان زیبا بنا شده‌اند که معماران امروزی، ذوق و استعداد توانایی خلق چنین آثار بدیع را در خود نمی‌بینند. در این بین مساجدی که از قرن‌ها پیش به یادگار مانده‌اند، چنان زیبایی خاصی از خود نشان می‌دهند که شبیه به موزه هستند تا یک مکان عبادت و نیایش و این نشان از هنر گذشتگان در خلق آثاری بدیع در جهان اسلام داشته است.

معماری و ساختار بی‌نظیر مساجد تبریز 

یک پژوهشگر حوزه تاریخ تبریز به ایسنا می‌گوید: مساجد ایرانی غالبا دارای ایوان، گنبد، کاشی‌کاری و حیاط دارای حوض هستد، معمارانی که در فلسفه معماری پژوهش می‌کنند، اعلام کرده‌اند، مساجد محل، وصل زمین و آسمان بهم هستند چرا که وقتی تصویر ایوان، گنبد و کاشی کاری در آب حوض منعکس شده و رنگ و طرح آن دیده می‌شود، گفته می‌شود حقیقت و واقعیت معنوی عالم هستی در مساجد بازتاب می‌شود.

کریم میمنت نژاد ادامه می‌دهد: در جزئیات ساخت مساجد اکثر هنرها استفاده می‌شود، استفاده از هنرهای تزئینی، کاشی کاری، نقش و نگار اسلیمی، پنجره‌های رنگی، فرش‌ها، مناره و نورگیرها نشانه‌هایی است که در بناهای مذهبی به کار گرفته شده است و انسان را به آرامش معنوی دعوت می‌کنند و اکثرا مساجد دارای نمای بیرونی بی‌تکلف و ساده و درونگرا هستند. 

او می‌افزاید: شهر تبریز در گذشته به شکل محله بندی بود و در بیست محله تاریخی تبریز یک میدان وجود داشت و در هر میدان مسجدی بوده است و در کنار سایر عناصرکالبدی اجتماعی چون یخچال، کاروانسرا و حمام عمومی یکی از عناصر میدان‌ها و محلات تبریز مسجد بوده است و مسجد هر محل نسبت به محله دیگر ویژگی خاصی داشت و حتی اگر محلات کم توان و کم برخوردار بودند، به همت خیرین و بزرگان این محلات مسجد میدان به شکل زیبا ساخته شده اند که از میدان‌های باقی‌مانده می‌توان به مسجد میدان در میدان مقصودیه و مسجد کلکته چی در میدان ورجی اشاره کرد. 

او خاطرنشان می‌کند: این عمرانی و آبادانی مساجد توسط تجار و بزرگان محلات به صورت گروهی و فردی انجام می‌شد و افرادی که بانی تعمیر مساجد بودند، قدمت و اصالت آن را حفظ می کردند ، اکثر مساجد تبریز به نام اشخاص است و شاید نتوان به ریشه آنها رسید چراکه بسیار قدیمی هستند؛ کالبد مساجد بازسازی می‌شود اما اسامی آنها حفظ شده است درحالیکه این سنت حسنه در حال از بین رفتن است.

میمنت نژاد یادآور می‌شود: در محله قدیمی حکم آباد تبریز، مسجدی بنام حاج محمد علی وجود دارد و شاید این نام گذاری قدمتی چند صد ساله داشته باشد اما اخیرأ نام آن را به مصعب بن العمیر تغییر داده‌اند درحالیکه در طول زمان و اتفاقات شهر تبریز نام آنها حفظ شده بود؛ این سنت حسنه حفظ نام بانیان مساجد مسئله مهمی است و باید فرهنگ‌سازی شود وتغییر آن ها ناپسند است.

او بیان می‌کند: بنابه معماری هر دوره، مساجد آن بازسازی می‌شد و این قاعده در وضعیت کنونی ما نیز ادامه دارد اما مساجدی که کالبد اولیه خود را حفظ کرده‌اند، مساجد داخل بازار تبریز است که از نظر وسعت بزرگترین بوده و اصالت معماری آنها نیز حفظ شده است؛ از جمله آنها مسجد جامع تبریز است و اکنون به نام مسجد جمعه شناخته می‌شود که هنگام مرمت دیوارهای جدا را حذف کرده و یکپارچه و یک مسجد شده‌اند درحالیکه تاریخ ساخت آنها متفاوت است. 

او ادامه می‌دهد: یکی از مساجد بسیار زیبا داخل بازار تبریز، مسجد ۶۳ ستون است که ۶۳ ستون و ۸۰ گنبد دارد و از تصویر هوایی آن این گنبدها معلوم است و اتفاقات تاریخی نیز در این مساجد رخ داده است.

این پژوهشگر حوزه تاریخ تبریز متذکر می‌شود: معمولا این مساجد محل تجمع، آزادی‌خواهی، کمیته‌ها و ستادهای اجتماعی مردم بودند به‌عنوان نمونه در تمامی جریانات سیاسی که در انقلاب مشروطه رخ داد، مسجد صمصام خان در محله‌ی میارمیار به‌عنوان ستاد مشروطه خواهی تبریز ذکر شده است و این مهم پس از انقلاب اسلامی نیز تکرار شد و مساجد به ستاد تبدیل شدند و حتی در رفع نیازهای اساسی مردم نیز نقش داشتند. 

او می‌افزاید: برخی بناها، مسجد مدرسه هستند مانند مسجد صادقیه در اول بازار یمن دوزان که کنار مسجد، مدرسه دینی ساخته شده است یا مسجد حسن پادشاه که جزو بناهای دوران آق‌قویونلو است و در کنار آن مدرسه‌ای برای طلاب در نظر گرفته شده است.

او اظهار می‌کند: ارگ علیشاه جزو مساجد تاریخی است که بنابه اسناد تاریخی، این مسجد  به دستور خواجه علیشاه گیلانی ساخته شده است و گنبد و نیم گنبد آن قبل از افتتاح رسمی مسجد فرو ریخته و بعدها به ارگ به محل مقاومت‌های مردم تبریز در دوره‌ی مشروطه تبدیل شد. 

میمنت نژاد می‌گوید: مسجد کبود که نام صحیح آن مسجد مظفریه است، به سبب دیواره‌ها و گنبد کبود رنگ آن مسجد کبود گفته می‌شود و مربوط به دوران قراقویونلو است.

او خاطرنشان می‌کند: هر دوره مسجد شاخص زمان خود را دارد و بقیه مساجد قدمت تاریخی دارند؛ پیش از اسلام تعدادی از مساجد پرستشگاه‌های زرتشت بودند و بعد از ورود اسلام به مسجد تبدیل شدند به‌ویژه مساجد قدیمی محلات تبریز اینگونه است و هر ۵۰ سال یکبار بازسازی شده‌اند و هر دوره تاریخی یک مسجد شاخص ساخته شده است برای نمونه در دوره‌ی قراقویونلو مسجد مظفریه(کبود)، دوره آق قویونلو مسجد حسن پادشاه و در دوره‌ی صفوی مسجد صاحب آباد یا شاه طهماسب بعنوان مساجد سلطنتی و شاخص تاسیس شده‌اند.

این پژوهشگر تاریخ تاکید می‌کند: نکته معروف در مساجد تبریز محراب است که محراب‌های مساجد تبریز بسیار زیبا و پرکار و منحصر به فردند، مسجد جامع تبریز محرابی  قدیمی تر نیز در زیر زمین دارد و باید به زیر زمین تبریز رفت تا این گچ‌بری دوره ایلخانی را دید یا محراب حسن پادشاه سنگ سبز رنگ یک تکه بی‌نظیر و منحصر به فردی دارد که نور از آن رد میشود. در بیشترمساجد تبریز معمولا اوج هنر در بخش محراب نشان داده است.

او در رابطه با مساجد میل‌لی به ایسنا می‌گوید: یکی از مساجد میل‌لی و اصیل تبریز که تخریب شد، در خیابان دوه‌چی نزدیکی میدان صاحب الامر است که هم اکنون در حال بازسازی بوده و سعی دارند آن را مانند روز اول بازسازی کنند.

میمنت‌نژاد ادامه می‌دهد: یکی از دلایل مهم تخریب این مسجد، ظاهر آن بود که از دو میل کوچک، دو گلدسته بزرگ و یک ستاره داود تشکیل شده بود و در داخل آن نیز دو محراب قرار داشت.

او اضافه می‌کند: میل به استوانه‌ای توپر آجری یا سنگی گفته می‌شود که در گذشته به‌عنوان راهنما در جاده‌ها احداث می‌شدند تا مردم راه را گم نکنند البته بر سر مقابر شیوخ و عرفا نیز میلی می‌ساختند که هم اکنون در قبرستان شادآباد تبریز نمونه‌هایی از آن به چشم می‌خورد.

با بیان اینکه مسجد میل‌لی صاحب الامر تقریبا ۲۰ سال گذشته در دهه‌ی ۷۰ تخریب شد، خاطرنشان می‌کند: مساجد میل‌لی عامل وفاق بین ادیان بودند؛  این میل‌ها بر سر مقابر علما رسم می‌شدند که در آرامگاه عرفا، چهار میل به قرینه استفاده می‌کردند و حدس می‌زنیم که یک اتفاقاتی در این مساجد افتاده باشد.

میمنت‌نژاد یادآور می‌شود: مسئولان امر طبیعتاً یک تعداد موارد را سطحی و بدون علم می‌نگرند به همین دلیل بنا را تخریب می‌کنند؛ میللی یک اسم ترکی به نام میل‌دار است.

او می‌گوید: یکی از مساجد میل‌لی نیز در خیابان گجیل است که به تازگی بازسازی و کاشی کاری شده است و کتیبه‌ای نیز بر سر در آن نصب شده است اما میل‌ها را تخریب کردند.

او همچنین تاکید می‌کند: مسئولین هیچ توجهی به آثار تاریخی ندارند و مواردی که گفته می‌شود صرفا در حد حرف است و در عمل دیده نمی‌شود، برای نمونه در مسجد کریمخان چهارراه منصور که میل نداشت، میل اضافه کردند چرا که مذهب به‌عنوان ابزاری شده است تا تابع هیچ قانونی نباشند.

او ادامه می‌دهد: مقابر عرفای بزرگ بعد از دوره‌ی صفویه به مسجد تبدیل شده اند که اگر این مکان‌ها را کاوش کنند، آرامگاه آنها را پیدا می‌کنند؛ بر حسب اینکه بر مزار عرفا و شیوخ بزرگ میل می‌گذاشتند و تقدس و احترامی که مردم برای آنها داشتند، تبدیل به مسجد شدند و بعدها در بازسازی‌، میل‌ها را تخریب کرده و حتی نام آن را مسجد ملی! گذاشتند.

او اضافه می‌کند: عمارت‌هایی با دو یا چهار میل یک کارکرد مذهبی، مقدس و مقبره‌ای دارند که به احتمال زیاد آنها مقابر عرفای بنام تبریز هستند و در تطبیق مقابر این عرفا به مساجد میل‌لی می‌رسیم.

مساجد میل‌لی تبریز؛ عامل اتحاد و وفاق بین ادیان

یک دانشجوی مقطع دکتری رشته‌ی مرمت، احیای بناها و بافت‌های تاریخی نیز در رابطه با این مسجد میل‌لی به ایسنا می‌گوید: با توجه به اینکه امروزه سندی مبنی‌بر بانی و دوره‌ی ساخت بنا در دست نیست؛ بنابراین نخست باید موقعیت مسجد میل‌لی را در شهر تبریز مورد مطالعه قرار داد که مسجد میل‌لی در محله‌ی شتربان(دوه‌چی)، در بر گذر ظهیرالدیوان، در شمال مجموعه‌ی میدان صاحب الامر واقع شده است.

ساناز جعفرپور خاطرنشان می‌کند: با توجه به موقعیت مسجد میل‌لی، تاریخ ساخت آن را می‌توان به بعد از اواسط دوره‌ی قاجار منتسب دانست؛ اگرچه در نقشه‌ی دارالسلطنه تبریز به این بنا اشاره‌ای نشده است اما نمی‌توان آن را به منزله‌ی عدم ساخت آن تلقی کرد.

وی همچنین یادآور می‌شود: سنت ساخت میل یا منار در دو سمت دیوار رو به گذر مساجد در تبریز به دوره‌ی ترکمانان آق‌قویونلو و قراقویونلو باز می‌گردد که در مساجدی مانند مسجد کبود، مسجد حسن پادشاه، مسجد میدان مقصودیه و در بازسازی بقعه‌هایی مانند عون ابن علی قابل مشاهده است. 

جعفرپور ادامه می‌دهد: این سنت در دوره‌ی تیموریان طی قرن نهم هجری در آسیای میانه به اوج خود رسید؛ از طرفی سنت ساخت منار بر روی جرزهای سردر ورودی مساجد و مدارس به گذشته‌ای دورتر بر می‌گردد که در تبریز دوره‌ی ایلخانان، به‌صورت مناره‌ای کشیده تحت عنوان «جفت منار» رواج یافتند که این جفت منارها بار دیگر در دوره‌ی صفویه بکار گرفته شدند با این تفاوت که نسبت به مناره‌های ایلخانی کوتاه‌تر بودند.

وی همچنین بیان می‌کند: ساخت چهار منار در یک ضلع بنا، با توجه به نقشه‌ی مینیاتور مطراقچی در تبریز سابقه داشته است و تکرار این سنت با الگوهایی پیچیده‌تر در دوره‌ی قاجار در مساجدی مانند مسجد مدرسه سپه‌سالاری تهران دیده می‌شود.  

وی اظهار می‌کند: در جرزهای طرفین سردر ورودی مسجد میل لی، دو ستون سنگی با سرستون‌هایی دارای قطاربندی جاگذاری شده بودند که این ستون‌ها مشابه ستون‌های سنگی به‌کار رفته در بازسازی اکثر مساجد تبریز در دوره‌ی قاجار، به‌ویژه مساجد مجموعه‌ی بازار هستند.

جعفرپور خاطرنشان می‌کند: سردر مسجد دارای تزئینات آجری مختصری است که در بالای کتیبه درگاه نقش ستاره داود، در طرفین کتیبه نقش چلیپا و در طرفین پیشطاق، نقش ستاره هشت پر اجرا شده بود و این نقوش به ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) اشاره دارند که مسجد میل لی را به مکانی منحصر به فرد در بافت تاریخی تبریز تبدیل کرده بود.

وی متذکر می‌شود: به نظر می‌رسد این بنا بیش از آنکه محلی برای عبادت جامعه‌ای خاص از ادیان ابراهیمی باشد، محلی برای گفت‌وگوی میان این جوامع بوده است که این امر را می‌توان در تحولات مدنی شهر تبریز در اواخر دوره قاجار مشاهده کرد؛ بگونه‌ای که مهاجرت‌های انجام شده از منطقه‌ی قفقاز و بالکان به سرزمین آذربایجان طی جنگ‌های جهانی اول و دوم به این امر دامن زده است. 

وی می‌گوید: با گذر از سردر، حیاط بنا واقع شده بود که با توجه به تصاویر عکس‌های هوایی، تقریباً نیمی از مساحت عرصه‌ی بنا را شامل می‌شد و ساختار بخش اعیانی بنا به دلیل نبود تصاویر داخلی و یا نقشه‌های برداشت شده به دلیل تخریب، مشخص نیست و تنها به استناد عکس‌های هوایی می‌توان مشاهده کرد که دارای پوششی تخت بوده است.

وی در بخش دیگر گفت‌وگوی خود در رابطه با مسجد میل‌لی بهار نیز تاکید می‌کند: ساخت منار یا میل‌هایی در دو کنج جبهه‌ی اصلی مسجد که پیشطاق در آن واقع بود، در تبریز از سنتی دیرینه برخوردار است و مشخصاً در دوره ترکمانان شاهد مساجد متعددی با این اسلوب می‌باشیم که از نظر قدمت و تکنیک، اجرا در محله‌ی ویجویه تبریز(ورجی باشی) در اول خیابان بهار، روبروی آق مسجد، مسجد دیگری با نام «میل لی» موجود است که در گذشته با نام «مسجد پیر» شناخته می‌شد.