به گزارش همنوا، رباب زارعی لاهیجان، فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد تاریخ هنر ایران باستان است. این بانوی هنرمند، به اتفاق همسرشان، از آخرین میراثداران کارگاه‌های فعال هنر باتیک به شمار می‌رود.

نقوش باتیک، بازتاب آداب، فرهنگ، سنن و آئین‌های مردم آذربایجان

زارعی در پاتوق هنری بنیاد فرهنگی طوبی، با بیان این‌ مطلب خاطرنشان کرد: موتیف‌ها و نقوش باتیک از دوران کودکی برایم جذاب بود و همین، برای من زمینه‌ای بود تا بخشی از تحصیلات و فعالیت و پیشه‌ام را در هنر باتیک متمرکز نمایم. این نقوش، در واقع، بازتاب آداب، فرهنگ، سنن و آئین‌های مردم آذربایجان است.

وی ادامه داد: همسر و استاد عزیزم، به صورت آبا و اجدادی، در این هنر فعال است. وقتی با ایشان آشنا شدم، تصمیم گرفتیم، هنر باتیک را از نظر جنبه‌های پژوهشی و هنری و همچنین از نظر  شیوه طراحی و چاپ، جدی‌تر مورد توجه قرار دهیم تا از زوال و فراموشی این هنر تا جایی که می‌توانیم جلوگیری کنیم.

این پژوهشگر در ادامه به ریشه‌‌یابی تاریخی هنر باتیک پرداخت و گفت: چاپ باتیک یک واژه اندونزیایی، به معنی مقاوم‌سازی است. ماده چسبانکی است که با قالب‌های چوبی، پارچه را نفوذناپذیر می‌کند. باتیک برای اولین‌بار توسط تجار آذربایجانی، از اندونزی وارد ایران شد. در اندونزی، از برگ موز برای گذاشتن نقوش طرح باتیک استفاده می‌شد. این ماده در آذربایجان، با پیه گوسفندی، موم عسل و پارافین جایگزین شده‌است. مخلوط این مواد، ماده ی وکس را تشکیل می‌دهد که به صورت روغن است و در اسکو کاربرد دارد.

باتیک یا کلاقه، از دو جزو «کل» و «ایاق» تشکیل شده‌است

 زارعی اضافه کرد: واژه باتیک در ایران و آذربایجان «کلاقه‌ای» ترجمه شده‌است. در خود شهرستان اسکو که مرکز این هنر است، واژه باتیک، چندان مورد توجه مردم نیست.

وی با بیان این‌که واژه «کلاقه‌ای» طبق تحقیقاتم در مقطع کارشناسی ارشد، سه عبارت محتمل را می‌تواند شامل باشد، تصریح کرد: نخست این‌که احتمالاً اشاره به کلاف ابریشم دارد، یا ممکن است اشاره به طرح سیاه و سفید پر کلاغ داشته باشد که در بخشی از فرایند تهیه پارچه به چشم می‌خورد. اما این احتمال ضعیف است، چون در آذربایجان، این پرنده «قارقا» عنوان می‌شود، نه کلاغ. احتمال سوم و دقیق‌تر این است که کلاقه، از دو جزو «کل» و «ایاق» تشکیل شده است. کل به معنی گاومیش سیاه است. ایاق هم اشاره به سم گاو دارد که در سال‌های دور، برای حک‌کردن نقوش روی پارچه‌های ابرایشمی، کرکی و پنبه‌ای استفاده می‌شد.

این هنرمند و پژوهشگر صنایع دستی، ادامه داد: هنر باتیک یا کلاقه‌ای، قدمت هزار ساله دارد. این صنعتِ هنری، از ایران وارد کشورهای رومی و اروپایی شده‌است.

به گفته وی نقطه ضعف مهم هنر باتیک این است که تا کنون به صورت علمی، در دانشگاه‌ها طرح و بررسی نشده‌ و از طرف دیگر، مسئولان نیز از این هنر نفیس و قدمت دار را هرگز حمایت نکرده‌اند، این در حالی است که باتیک به عنوان مهم ترین صنایع دستی اسکو در سال ۸۹ در زمره میراث معنوی کشور به ثبت ملی رسیده و در سال ۱۳۹۴ چهار اثر چاپ باتیک موفق به دریافت نشان ملی مرغوبیت شد و شهرستان  اسکو، در سال 1400 به عنوان شهر ملی چاپ «باتیک» انتخاب شده‌است.

باتیک از رونق افتاده و استادکارها از کسوت خود جدا می‌شوند

زارعی تصریح کرد: این دستاوردهای مهم باید باعث رونق کارگاه‌ها و هنرستان‌ها می‌انجامید، اما متاسفانه نه تنها این اتفاق نیفتاد، بلکه روز به روز از رمق این هنر باستانی در اسکو کاسته می‌شود و استادکارها از کسوت خود جدا می‌شوند؛ نتیجه این شده است که امروز بسیاری از هنرهای مهم و اصیل تبریز و آذربایجان، به نام شهرهای دیگر شناخته می‌شود و این از کم‌کاری و ضعف‌های ما در بازاریابی و برندینگ هنر و صنایع دستی نظیر باتیک است.

وی با بیان این‌که امروز دو یا سه کارگاه باتیک در اسکو باقی مانده است که همین کارگاه‌ها نیز با مشکلات زیاد مواجه است، یادآور شد: ابریشم ماده اولیه این هنر است که طلای سفید نامیده می‌شود، طبیعی است که اگر این هنر مورد توجه و حمایت قرار نگیرد، پارچه‌های ارزان و نه‌چندان مرغوب جایگاه آن را می‌گیرند و به این ترتیب، روز به روز از اصالت و ارزش هنری باتیک کاسته می‌شود.

زارعی با اشاره به این‌که کاربرد باتیک بیشتر مربوط به زنان عشایر قشقایی و اردبیل است، تصریح کرد: ترکمن‌صحرا و کشور ترکمنستان، نیز از مناطقی است که بازار خوبی در باتیک دارد. این امر نشان می‌دهد که باتیک، به شرط حمایت، می‌تواند یک هنرکالای ارزشمند، سودآور و اشتغال‌زا برای اهداف صادراتی باشد.

باتیک و خاصیت‌های شگفت‌انگیز درمانی

هنرمند باتیک‌کار یادآور شد: سال‌ها پیش، بسیاری از صنعتکاران باتیک، از سوپسید مناسب برای فعالیت برخوردار بودند، واردات ابریشم خام راحت‌تر بود و رنگ‌های مقاوم از انگلستان وارد می‌شود و در اختیار کارگاه‌ها قرار می‌گرفت، اما امروز با حداقل امکانات نظیر قیر، برای تکمیل کار باتیک استفاده می‌شود.

وی با بیان این‌که باتیک باتوجه به جنس و اندازه پارچه، ثابت شده که خاصیت درمانی دارد، افزود: روسری باتیک، مانع از برخی بیماری‌های پوست و مو و همچنین سردردهای میگرنی می‌شود و زنان عشایری در شرایط سخت ییلاق و قشلاق، بدون استفاده از شال و پالتو، تنها با یک قطعه باتیک به راحتی، فعالیت‌های روزمره خود را ادامه می‌دهند.

زارعی اظهار کرد: هنر باتیک، محدود به روسری نیست و می‌توان برای لباس‌های پیرهنی، پانچوف کراوات و پرده، از این هنر بهره گرفت. اما باتیک، برای رسیدن به شکوفایی، باید در چرخه مشخصی قرار بگیرد. ما به عنوان تولیدکننده تمام سعی خود را می‌کنیم تا مرغوب‌ترین قطعات را با حفظ هنر و اصالت، تولید کنیم، اما ادامه این چرخه، باید توسط اداره صمت، میراث فرهنگی، آژانس‌های گردشگری، گروه‌های گردشگری، نهادهای دانشگاهی، رسانه ملی و به خصوص سیمای سهند، تکمیل شود. من و همسرم به عنوان تولیدکننده، نمی‌توانیم تمام چرخه مربوط به برندینگ، بازاریابی و تبلیغ را هم پوشش دهیم، هر چند که تا حد توان و فرصت، در این بخش‌ها نیز فعالیت‌های قابل‌توجهی در ایران و حتی آن سوی مرزها داریم.

مسئولان جز عکس سلفی گرفتن، کاری برای باتیک نکرده‌اند

وی متذکر شد: کارگاه باتیک ما در اسکو، بارها در اختیار مستندسازان بوده و چند نوبت نیز در شبکه مستند پخش شده‌است. مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری نیز هر گاه به تبریز می‌آیند از کارگاه بازدید می‌کنند، اما به جز عکس یادگاری و سلفی، چیزی از این بازدیدها عاید هنر باتیک نشده‌است.

زارعی به پیشینه تاریخی هنر باتیک پرداخت و گفت: باتیک در دوره ساسانی که دوره اوج هنر نساجی بود، از نظر تامین ابریشم اولیه و همچنین مقصد صادراتی به کشورهای غربی و روم، یکی از پل‌های ارتباطی ایران و چین بود. این هنر در دوره صفوی نیز اوج گرفت و در دوره قاجار نیز بسیار پررونق بود که نمونه‌هایی از آن در موزه قاجار دیده می‌شود.

این هنرمند در پایان، به ارائه و معرفی نمونه‌های از طرح‌های تاریخی هنر باتیک پرداخت. نقوش هندی، سرو نامیرای ایران مربوط به دوره ساسانی، طرح‌های ایران قبل از اسلام، نقوش اشکانی، طرح‌های چرخ‌وفلک و صلیب میتراییسم و نگاره‌ها و موتیف‌های صفوی، از جمله این طرح‌ها بود.