به گزارش همنوا،  دکتر اکرم محمدی‌زاده، در پنجمین شب از «روضه طوبی»، با بیان این مطلب، خاطرنشان کرد: عزاداری‌های عاشورایی از قرون اولیه اسلامی، مورد توجه ایرانیان بوده‌است. آل‌بویه اولین حکومتی بود که برای تکریم عزاداری‌های ماه محرم، همت گماشت. «معزالدوله دیلمی» از بزرگان این حکومت بود که دستور داد تا مردم مغازه‌های خود را تعطیل کنند و در کوی و برزن عزاداری داشته باشند.

وی اضافه کرد: علائم، پرچم‌ها، کتل‌ها و بیرق‌های به کار رفته در این عزاداری‌ها در طول تاریخ، تکامل یافته و به وضعیت کنونی رسیده‌اند. می‌توان گفت، علایم و پرچم‌ها، در ابتدا نماد سپاه امام حسین(ع) بود و بعدها شکل گسترده‌تری یافته و مفاهیم مختلفی را در بر گرفته‌اند.

خمسه یا پنجه، نماد دستان حضرت عباس(ع)

محمدی‌زاده، «پنجه یا خمسه» را از نمادهای مهم به کار رفته در علایم عزاداری‌ها خواند و اضافه کرد: برای بررسی این علامت مهم باید دو نکته را مد نظر داشته باشیم؛ اول این‌که خمسه، مربوط به دست راست است، چرا که اساساً در فرهنگ و سنت های ایرانی، دست راست، نماد راستی و صداقت و فضیلت است. جمشید، از پادشاهان اساطیری ایران، اولین کسی است که انگشتری را در دست چپ انداخت. وقتی از او علت را می‌پرسند، می‌گوید، دست راست در نیکویی و فضیلت، کامل است و نیازی به انگشتری ندارد، به همین خاطر است که انگشتری را در دست چپ می‌اندازم تا آن فضیلت، به دست چپ نیز انتقال داده شود.

وی با بیان این‌که نکته دوم در مورد خمسه، اشاره این نماد، به عدد پنج است، تصریح کرد: پنج در فرهنگ اسلامی، از قداست خاصی برخوردار است.  نمازهای پنج‌گانه، پنج ‌رکن دین و پنج پیامبر اولوالعزم از آن جمله است. اهمیت این عدد در فرهنگ ایرانی نیز دیده می‌شود. به عوان مثال، در گاه‌شماری اوستایی، به پنج روز آخر سال خمسه مسترقه گفته می‌شود. در این گاه شماری، سال جمعا از 360 روز تشکیل شده است. این پنج روز را به آخر ماه دوازدهم تقویم ایرانی می‌افزایند و تعداد روزها به 365 می‌رسد.

تیغ عزاداری؛ نماد شکوه دسته عزاداری

استاد دانشگاه هنرهای اسلامی تبریز، در ادامه بررسی نشانه‌های عاشورایی، به علامت‌های تیغه‌دار اشاره کرد و افزود: این علامت‌ها، نماد شمشیر است. تعداد تیغه‌ها نیز فرد است و تیغ وسطی نیز بلندتر از سایر تیغه‌ها است. روی این تیغه‌ها، علامت پنجه یا خمسه دیده می‌شود که در یهودیت، نماد دست یوکابد خواهر حضرت موسی(ع)، در مسیحیت، نماد حضرت مریم(س) و در اسلام، به عنوان دست حضرت فاطمه(س) مطرح است. در کل باید بگوییم که نماد خمسه، پیش از واقعه عاشورا، یک نماد زنانه بود، اما بعد از اتفاق عاشورا پنج به عنوان پنج‌تن آل‌عبا و دست بریده حضرت عباس(ع) مطرح می‌شود.

وی تصریح کرد: پنجه در علائم عاشورایی با آیاتی نظیر انا فتحنا، آیات آیۀ‌الکرسی، یا عبارات یاحسین(ع) و یاابوالفضل(ع) دیده می‌شود. جنس این علامت، از نقره و بعضاً طلا است و در دوره‌های بعدی، با فولاد ساخته شده‌است. به همین خاطر، در گذشته این علامت، سنگین بود و برای نشان‌دادن شکوه و جبروت دسته عزاداری به کار می‌رفت و امروزه، تا حدود زیادی، افول کرده‌است.

به گفته دکتر محمدی‌زاده، یکی از قدیمی ترین علامت عاشورایی، مربوط به دوره صفوی است که از غنایم ایرانی جنگ ایرانی و عثمانی است و هم‌اکنون در موزه توپقاپی استانبول نگهداری می‌شود.

خورشید؛ نماد روشنایی و فضیلت

این پژوهشگر هنرهای اسلامی، همچنین به نماد خورشید در علایم عزاداری پرداخت و گفت: این نشانه، توصیف روشنایی و فضیلت، و نماد پیامبر اعظم(ص) است و در فرهنگ ایرانی و شعر فارسی نیز حضور برجسته دارد.

چون به قصد رقص گردد پای کوبان سرو او       آسمان از پنجه خورشید دستک می زند

در دوره اسلامی نقش خورسید مرتبط با حضرت محمد(ص) دانسته شد.

اژدها، نماد قاتلان ابوالفضل‌اعباس(ع)

وی به حضور اژدها در دو طرف پنجه، در علایم عزاداری اشاره کرد و افزود: اژدها از فرهنگ مغول وارد فرهنگ ایران شد و نماد خشکسالی است. این نماد، ارتباط مهمی با ضحاک شخصیت منفی شاهنامه دارد. در واقع، ضحاک، گونه تغییریافته آژی‌دهاک یا همان اژدها است. وقتی، ابلیس بر دو سمت شانه‌ ضحاک پادشاه بوسه زد، دو مار سهمگین، از دو شانه پادشاه، بیرون جهیدند. این دو مار، برای رشد خود، هر روز، سر یک جوان را طلب می‌کردند و اگر خواسته شان برآورده نمی‌شد، ضحاک را آزار می‌دادند. حال باید ببینیم، این مفهوم، چطور وارد فرهنگ عزاداری‌‌های عاشورایی شده‌است؟

محمدی‌زاده تصریح کرد: گفتیم که اژدها  سمبل عقوبت و سزانجام کار فرعون و یزیدیان زمانه هستند و نماینده آتش جهنم  و مار غاشیه هستند . در افسانه ها نماد خشکسالی است و دست حضرت عباس(ع) نیز در علایم عاشورایی، با نماد خمسه، نشان داده شده‌است. به بیان دیگر، شهادت حضرت عباس(ع) در نمادها این‌گونه آمده است که دو اژدها از دو سو، به ایشان حمله می‌کنند تا نگذارند آب، به کودکان بنی‌هاشم برسد. به این ترتیب، نماد خمسه میان دو اژدها در علایم عزاداری، معنی می‌یابد.

پرنده؛ نماد رهایی و جاودانگی فرهنگ عاشورا

عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، نقش پرنده را از دیگر نمادهای به کار رفته در علایم عزاداری خواند و افزود: پرنده، نماد پرواز، رهایی و آزادی است و از روح آزادگی و حریت در شخصیت امام حسین(ع) و مفاهیم مهم عاشورایی حکایت می‌کند. نماد پرنده، تاکید بر این دارد که امام حسین(ع) و نهضت ایشان، در هیچ نقطه‌ای از تاریخ، پایان نمی‌پذیرد و همواره آزاد و جاودانه است.

محمدی‌زاده، همچنین با اشاره به تعطیلی موزه محرم، اظهار امیدواری کرد، با بازگشایی این موزه، امکان مطالعه و پژوهش در علایم و نشانه‌های عاشورایی فراهم گردد.

«روضه طوبی» سلسله نشست های فرهنگی است که با تلفیق عزاداری سنتی و برنامه های نوآورانه فرهنگی و هنری، در دهه اول ماه محرم، از ساعت 17 در بنیاد فرهنگی طوبی واقع در کوچه ارگ تبریز برگزار می‌شود و حضور برای عموم آزاد است.