همنوا؛ کریم میمنت‌نژاد، پژوهشگر تاریخ تبریز​​​​/ جداره‌های تاریخی در محدوده مرکزی شهر تبریز، روز به روز در حال فرسایش و ریزش است و متاسفانه اراده‌ای برای نجات این آثار هنری، به چشم نمی‌خورد.

جداره‌ها، مهم‌ترین عنصر معماری شهرها به شمار می‌روند، چرا که سیمای اصلی شهر را می سازند و باید آینه‌دار تاریخ و فرهنگ شهرها باشند. اما مدرنیسم آشفته زندگی شهری، همین عناصر زیبا و چشم‌نواز را از چشم روزگار انداخته‌است.

بافت تاریخی طرفین خیابان امام خمینی(ره) طبق قانون لازم‌الاجرای دهه20 و 30 شمسی، در دو طبقه ساخته شده‌است. مغازه‌ها در طبقات پایین قرار گرفته‌است. یک در چوبی زیبا بین مغازه‌ها تعبیه شده‌ که با عبور از یک پاگرد، به واحدهای طبقه بالا می‌رسد که بیشتر کارکرد دفتری داشته‌اند. در قسمت فوقانی هر واحد، پنجره‌های مستطیلی با تزئیانت زیبای آجرکاری طراحی شده‌است.

درهای بین مغازه‌ها، از چوب اعلای گردو است و کنده‌کاری‌ها و خراطی‌های بسیار نفیسی که روی این درها صورت گرفته، آن‌ها را در زمره آثار موزه‌ای قرار داده‌است.روی این درهای چوبی طارمی های فلزی دست ساز که برای زینت و امنیت بر روی درها ی چوبی نصب شده  شده است قرارگرفته که به اعتقاد کارشناسان هنری از جمله آثار ارزشمند در حال نابودی هستند..

تزئینات معماری بناها، از خیابان راه‌‌آهن شروع، و با نزدیک‌شدن به میدان ساعت، فاخرتر و زیباتر می‌شد و همین طور تا چهارراه منصور سابق ادامه داشت. گل‌وبوته، گل‌ومرغ، مقرنس‌ها‌، قوس‌ها و اسلیمی‌ها، نقش‌های کلی این تزئینات بوده که با خلاقیت معماران، بنایان، گچ‌کاران و نجاران آن روزگار، یک نوع «کثرت در وحدت» را در خیابان اصلی شهر تبریز، تثبیت کرده‌بود.

تبریز از نخستین شهرهایی است که با ایجاد ضابطه الزام‌آور قانونی، هنر آجرکاری نگارگری و تذهیب را در بدنه‌سازی‌ خیابان اصلی شهر  به کار برده‌است. دانشنامه تاریخ معماری ایران‌شهر، ماحصل این قانون الزام‌آور را 19 جداره تاریخی ذکر کرده که هر یک منسوب به نام مالکان مُشرف به خیابان‌‌ ‌بوده‌است: جداره ارجمندی، جداره اهرابی، جداره پزشکیان، جداره علیوند و بلوریان، جداره جمشیدی، جداره هوشیار، جداره رمضانی، جداره عهدنو، جداره فهیمی، جداره نصیرزاده و امیرفاطمی، جداره علم‌داری، جداره فرشی، جداره کریمی، جداره کلافی، جداره مسافرخانه ایران، جداره مسافرخانه خیام، جداره مغازه‌های سنگی، جداره نوروزی، سردر و جداره ساختمان اکرامی.

این 19 جداره ، مهم‌ترین جلوه بافت تاریخی مرکز تبریز است که تاکنون از گزند حوادث سالم به ما رسیده اند. اگرچه تمام آن‌ها، در سال‌های 85 تا 87 به ثبت ملی رسیده‌، اما این اقدام نتوانسته، از تخریب و فرسایش آن‌ها جلوگیری کند. بخشی از این آثار، حدفاصل میدان قونقا تا میدان ساعت، آن هم در شرایط پوسیده و فروریخته، باقی مانده‌است. بافت تاریخی شهر، لطمه‌ بسیار دیده و محدوده هویتی شهر، در معرض تخریب و فراموشی است.

شرکت‌های خدمات‌رسان نظیر برق و مخابرات و گاز، در طول سال‌های متمادی، طرح‌های خود را بدون ملاحظات تاریخی پیش برده‌اند. سیم‌کشی‌، علمک‌گذاری و کافوگذاری‌ این شرکت‌ها، هر طور که ممکن بوده، صورت گرفته‌است. مردم نیز به تبع این شرکت‌ها، انشعابات خود را از هر طریق ممکن، پیش برده‌اند.

رونق تجاری در خیابان امام خمینی(ره) از دیگر عوامل مخرب جداره‌های تاریخی است. تابلوهای اصناف در اندازه‌ها، طرح‌ها، رنگ‌ها و تکنولوژی‌های مختلف، سیمای تاریخی شهر را پوشانده و حتی مخدوش کرده‌ا‌ست؛ این تابلوها، همچنین با توجه به ابعاد مختلف، «خط آسمان» را نیز مخدوش کرده‌است. با این حال، در همین وضع موجود، به شرط همت عمومی و تزریق بودجه لازم، این آثار می‌تواند آبرو و اعتبار شهر باشد.

تا زمانی که جداره‌های تاریخی احیا نشوند، عموم مردم، این آثار را جزو ساختمان‌های کلنگی شهر می‌بینند. همین نگاه باعث می‌شود تخریب‌ نماها و ساختمان های تاریخی، اجتناب‌ناپذیر به نظر برسد؛ اما اگر این نماها با همکاری دستگاه‌های خدماتی، اصناف و عموم مردم، احیا شوند، دیگر کسی به این راحتی نمی‌تواند بخش هویتی و تاریخی شهر را نادیده گرفته و تخریب کند، و به این ترتیب، پایداری ابنیه تاریخی نیز بیشتر می‌شود.

قطعاً اولویت این طرح، باید در سه محور جداره‌های تاریخی خیابان امام‌خمینی(ره) در سه فاز «باغ گلستان تا میدان ساعت»، «میدان ساعت تا میدان شهیدبهشتی» و «سرچشمه تا میدان قونقا» باشد. مرمت تک‌تک نقوش و نگاره‌ها، احیای بالکون‌های فرسوده و فروریخته، بهسازی انشعابات و تاسیسات، یکسان‌سازی تابلوها، نورپردازی‌ نماها و هرس کلی فضای سبز معابر، از الزامات این طرح است.

تجربه احیای نماهای تاریخی خیابان‌های انقلاب، ناصرخسرو و ولی‌عصر(عج) تهران در این خصوص حائز اهمیت است.

هزینه اجرایی این طرح، چندان چشمگیر نیست، اما در مقایسه با ارزش افزوده مادی و تاثیرات فرهنگی و اجتماعی آن، دستاورد بسیار ارزنده‌ای برای احیای سیمای هویتی شهر خواهد بود.