به گزارش همنوا- روزگاری هشت دروازه به روی شهر اولین‌ها گشوده می‌شد. دروازه‌هایی که هر کدام حمام و کاروانسراهایی جداگانه داشت و دروازه‌بان‌هایی که با شنیدن صدای نقاره‌ها درها را باز و بسته می‌کردند.

یک پژوهشگر تاریخ در گفت‌وگو با خبرنگاران می‌گوید: در گذشته دروازه‌ها بیشتر جنبه امنیتی و دفاعی داشتند و تبریز نیز در طول تاریخ همواره دروازه و بارو داشت؛ در دوره‌های مختلف شهر تبریز داخل حصار باروها کوچک و بزرگ شده اما باروها همواره در تبریز وجود داشته‌اند.

کریم میمنت‌نژاد ادامه می‌دهد: دروازه‌ها جزو لاینفک باروها هستند و آخرین باروی تبریز نیز در دوره نجف‌قلی خان، بعد از زلزله مهیب تبریز در سال ۱۱۹۴ قمری احداث شده است؛ زلزله مهیبی که چیزی به جز چند پایه از مسجد کبود و ارگ علیشاه باقی نگذاشته بود که نجف‌قلی خان تمام همت خود را بر ایجاد و احیای باروها صرف کرد.

طراحی باروی تبریز با هشت دروازه

وی اضافه می‌کند: تبریز با هشت دروازه طراحی شده بود و می‌توان گفت که عدد هشت دارای بار معنایی خاصی در اسطوره‌های ادبیات این سرزمین دارد و یا شاید همین موضوع ریشه انتخاب تعداد دروازه‌های تبریز بوده باشد.

میمنت نژاد بیان می‌کند: به جز دروازه استانبول که به عنوان محل گذر از آن یاد می‌شود، باقی دروازه‌های تبریز را به نام محله انتخاب کرده‌اند؛ به عنوان مثال دروازه شتربان، محل رفت و آمد به محله شتربان و دروازه خیاوان، محل رفت و آمد به محله خیاوان است.

این پژوهشگر تاریخ می‌گوید: دوه‌چی قاپی‌سی، سورخاب قاپی‌سی، باغمیشه قاپی‌سی، خیاوان قاپی‌سی، میارمیارقاپی‌سی، گجیل قاپی‌سی، استانبول قاپی‌سی و نوبر قاپی‌سی، دروازه‌های قدیمی تبریز هستند که همه آنها به یک شکل و معماری مشابه در ابعاد مختلف ساخته شده بودند؛ طوری که مناره‌های کوچک با کاشی‌های فیروزه‌ای به معنای دعوت کنندگی از دوردست‌ها و همچنین کتیبه‌هایی با سنگ مرمر با خط زیبا ساخته شدند و محتوای این کتیبه‌ها بیانگر واقعه زلزله تبریز و همت نجف‌قلی خان برای احیا و بازسازی این شهر بوده است که در طرفین این کتیبه‌های مرمرین، دو نقش برجسته سنگی از شیر که با زنجیر به درخت سرو بسته شده بودند قرار داشته‌اند که سرو به عنوان نماد جاودانی و شیر نماد قدرت است.

ساخت دروازه ویجویه برای تردد به قسمت مرکزی شهر

وی ادامه می‌دهد: در این دروازه‌ها، محلی برای سواره‌رو و پیاده‌رو مشخص بود که رویه درب این دروازه‌ها نیز با آهن‌های فولادی پوشش داده می‌شد تا به هنگام حمله به شهر، دروازه‌ها را بسته و در مقابل آتش زدن، درب‌های دروازه‌ها مصون بماند تا خطری شهر و شهروندان را تهدید نکند؛ بعدها در پی اعتراض یک محله به دلیل عدم امکان تردد آسان به قسمت مرکزی شهر، دروازه ویجویه ساخته می‌شود.

بازسازی گجیل و نوبار قاپی‌سی توسط شهرداری تبریز

میمنت نژاد اضافه می‌کند: تعداد دروازه‌ها در زمان طراحی، هشت مورد بود که در زمان ساخت و استفاده از ۹ دروازه استفاده می‌شد که در کنار این دروازه‌ها، حمام و کاروانسراهایی نیز برای اطراق مسافران ساخته شده بود. طی سال‌های گذشته بازسازی چندین نمونه از این دروازه‌های تاریخی تبریز همچون گجیل و نوبار قاپی‌سی توسط شهرداری انجام گرفته است.

وی می‌گوید: با توجه به اینکه بازسازی حمام نوبر از عناصر دروازه‌ای محله نوبر در سال‌های اخیر انجام شده است اما حمام‌های دیگر دروازه‌ها تخریب و بدون استفاده مانده است که باید توسط متولیان امر، حمام‌های دروازه‌های شهر بازسازی شود.

افزایش ضریب ایمنی و امنیتی شهر

وی اضافه می‌کند: به دستور ژنرال گاردن، تعدادی برج به دیوارهای واقع در شهر تبریز برای نصب توپ اضافه و خندق‌هایی پشت دیوار نیز حفر شد که تمامی این اقدامات برای ارتقای ضریب ایمنی و امنیتی شهر پس از جنگ‌های ایران و روسیه بود.

میمنت نژاد می‌گوید: بعد از جنگ‌های ایران و روسیه و با توجه به اینکه شهر نیازمند توسعه بود، بخش‌هایی از دیوار باروی نجف‌قلی خان که یک دیوار حصار دفاعی و امنیتی بود با مساعدت دولت و همراهی مردم تخریب شد که با گذشت زمان و ورود ماشین و ایجاد امکان تردد ماشین‌ها، دروازه‌ها یکی پس از دیگری تخریب شدند.

این پژوهشگر تاریخ ادامه می‌دهد: با عدم ایجاد تعادل و توازن میان هویت قدیم و توسعه، هویت قدیم قربانی توسعه می‌شود.

وی به تخریب دروازه گجیل در سال ۱۳۴۰ توسط شهرداری تبریز اشاره کرده و می گوید: باغمیشه قاپی‌سی و خیاوان قاپی‌سی تنها بازمانده از هشت دروازه تبریز هستند.

دروازه ها و باروی کهن تبریز

یک کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی در گفتگو با شهریار می‌گوید: مطالعه، ترجمه و تصحیح متون تاریخی در سده گذشته، جامع‌ترین اسناد برای دسترسی تاریخ نگاران و دوستداران میراث فرهنگی است. این اسناد امروز برای شناخت بهتر، جانمایی و توصیف در خصوص برج و باروی شهر تبریز کاربرد دارند. این متون تاریخی، اولین شکل گیری برج و باروی تبریز در قرون اولیه اسلامی را به خلافت هارون الرشید نسبت می‌دهند.

سعید مهریار ادامه می‌دهد: به دلیل عدم تاراج توسط مغولان و آبادی شهر و قرارگیری در موقعیت سوق الجیشی در راه‌های تاریخی کاروان‌رو برای دسترسی به بافت داخلی ایران، مناطق شرقی ایران، دسترسی کاروانیان از استانبول و حلب و دسترسی به مسیر بغداد، پایتخت در زمان وزارت شمس الدین محمد جوینی از مراغه به تبریز منتقل می‌شود که آغازی بر عصر نو در تاریخ شهرسازی ایران با مهاجرت گسترده نخبگان علم و صنعت به این شهر روبرو می‌شود.

مهریار بیان می‌کند: این مهاجرت، منجر به شکل گیری شهر در پشت دروازه های دوران سلجوقی در امان مانده از تاراج، با ایجاد شهرک‌هایی چون ارغونیه، غازانیه و ربع رشیدی می‌شود. چنانکه فضل الله همدانی اشاره می‌کند تبریز دارالملک است و بارویی مختصر دارد که آن نیز مندرس گشته و به دلیل اهمیت عمارت‌های بیرون حصار، نیاز به بارویی جدید دارد. این تفکر باعث ساخت باروی غازانی شد.

وی ادامه می‌دهد: در تصویری نقاشی‌ که اوژن فالندن و پاسکال کوست به عنوان تهیه گزارش از آثار تاریخی ایران باستان ثبت کرده‌اند، شکل دروازه به صورت مستطیل کشیده، که عرض دروازه از ارتفاع آن بیشتر است و بلندتر از حصار شهر ساخته شده است. معماری آن طاقی بزرگ در میانه دروازه و دو طاق نما در طرفین ساخته شده است. در بین طاق نماهای میانی و طاق بزرگ منارهایی بلندتر از دروازه ایجاد شده که علاوه بر راهنما بودن و زیبایی بنا، به عنوان پشت بند سازه‌ایی هم عملکرد داشته‌اند. دروازه ورودی تا ارتفاع بارو با استفاده از سنگ و طاق نماها و منارها با استفاده از آجر نشان داده شده است. تنها دروازه قابل استناد و پابرجا با حفظ اصالت معماری، دروازه خیابان (موکله) است که این دروازه در رحلی بازار در امتداد کره‌نی‌خانا قرار دارد.

مهریار اضافه می کند: طاق ورودی آن، هم‌اندازه با چشمه طاق‌های بازار سرپوشیده با مصالح سنگی کار شده و در تزئینات روی سنگ‌ها، نشان دو شیر در طرفین ورودی که به درخت سرو زنجیر شده‌اند، دیده می‌شود. تزئینات با افزوده‌های دوره‌های بعد در داخل دیوارها پنهان شده و درب این دروازه روکش آهنی دارد که به دمیر قاپیسی هم معروف است. وجه تسمیه این دروازه چنانکه در کتاب تاریخ تبریز ویالدیمیر مینورسکی عنوان شده، به دلیل احداث جاده شیخ صفی موسوم به خیابان، مربوط به زمان صفویه است. این دروازه در منابع تاریخی اشاره به مسیر دسترسی عراق عجم داشته است. دومین دروازه قابل استناد با حفظ اصالت تاریخی معماری دروازه باغمیشه است که امروزه بخشی از آن پابرجا بوده و طاق ورودی آن در انتهای حرم‌خانه موجود است.

وی می‌گوید: دروازه سرخاب برای دسترسی به قلعه‌ دامنه کوه سرخاب احداث و اشاره شده که مسیر تبریز-اهر-گنجه را تعیین می‌کرده است. دروازه شتربان به دلیل پل ایجاد شده بر روی مهران رود با مسیر دسترسی ایجاد شده به نام طاق که پشت دروازه های آن کاروانسراهایی در میدان کاه فروشان برای کاروانیان بوده، ایجاد شده است. دروازه استانبول قاپی‌سی و دروازه گجیل از مورد توجه ترین دروازه‌ها در دوره غازانی به دلیل مسیر دسترسی به مراغه بوده است. دروازه مهادمهین، نارمیان که حمدالله مستوفی اشاره به ساخت مسجدی توسط تاج الدین علیشاه جیلانی دارد، در خارج محله میارمیار ساخته شده است.

به نقل از روابط عمومی شهرداری تبریز، مهریار در پایان می‌گوید: دروازه نوبر که راه ارتباطی بین محله مقصودیه، نوبر و چرنداب را با دیک‌باشی میسر می‌ساخته، امروزه در ورودی گذر پیاده تربیت بازسازی شده است. این دروازه در تمام منابع تاریخی با نام دروازه نوبر نام برده شده است. از دروازه‌های عنوان شده، دروازه خیابان و باغمیشه با همان اصالت تاریخی موجودیت داشته و دروازه‌های نوبر، سرخاب، شتربان، گجیل و استانبول بازسازی شده و دروازه ویجویه و مهادمهین امروزه وجود خارجی ندارند و تنها در تاریخ نامی از آنها در فضاهای شهری برده می‌شود.