به گزارش همنوا، غسالخانه تاریخی عموزین‌الدین را می‌توان از بازماندگان آخرین عناصر محله‌محوری در تبریز خواند. بازمانده ای که پس از کشمکش‌های فراوان تغییر کاربری، روز گذشته «دکتر مجید رضازاد عموزین الدینی» از تخریب آن خبر داد.

«عموزین‌الدین» گورستان قاجاری فراموش‌شده

گورستان‌ عموزین‌الدین در محله‌ای به همین نام در شمال تبریز، از گورستان‌های محلی ارزشمند است که قدمتش به دوره قاجار می‌رسد. غسالخانۀ تاریخیِ ثبت‌ملی‌شده و مزار هفت شهید گمنام جنگ جهانی دوم، به ارزش تاریخی این مجموعه افزوده بود. به رغم این پیشینه تاریخی، متاسفانه گورستان عموزین‌الدین در وضعیت متروک و بلاتکلیف قرار گرفته و روزگار زوال خود را سپری می‌کند. غسالخانه تاریخی، مهم‌ترین بخش این گورستان بود که روز گذشته تخریب شد و دیگر اثری از آن نیست.

مجید رضازاد عموزین‌الدینی، پژوهشگر تاریخ و دکترای تاریخ دانشگاه تبریز که اصالتاً از همین محله است، می‌گوید: عموزین‌الدین از محلات قدیمی تبریز است که در شمال این شهر قرار گرفته‌است، به نوشته «دکتر محمدجواد مشکور‌» نام این محله در وقف‌نامه مظفریه که از عهد جهانشاه قراقویونلو به یادگار مانده‌، «امیر زین‌العارفین» آمده‌است. در نقشه‌ای که در دوازدهم شعبان ۱۲۹۷ قمری و تحت عنوان «نقشه دارالسلطنه تبریز» (قراجه‌داغی) رسم‌شده از این محله به نام عموزین‌الدین نام برده شده است.

گورستان متروک شده و رو به تخریب است

وی ادامه می‌دهد: در این نقشه همچنین «قبرستان عموزین‌الدین» قابل‌مشاهده است، اما قسمتی از این قبرستان در سال ۱۳۳۰ شمسی، تبدیل به مدرسه شد، با این حال بخش قابل‌توجهی از این گورستان همچنان در پشت همین مدارس پابرجاست، گرچه سال‌ها است که اجازه تدفین در اینجا داده نمی‌شود.

عموزین‌الدینی می‌گوید: این قبرستان قدیمی امروزه متروک شده و رو به تخریب است و متاسفانه به محل تردد و تجمع معتادان تبدیل شده و به خاطر این مشکلات اهالی این محله از مسئولین امر تقاضا دارند تا به مشکلات این گورستان قدیمی رسیدگی کنند.

این پژوهشگر حوزه تاریخ، با اشاره به تاریخچه غسالخانه قبرستان عموزین‌الدین ادامه می‌دهد: این بنا با معماری خاص، تیرماه سال ۱۳۸۴ به شماره ۱۱۹۷۹در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود، اما متاسفانه این اثر تاریخی و ملی آن‌قدر به حال خود رها شد که از چشم افتاد و عده‌ای تصمیم گرفتند کارش را یکسره کرده و بنا را نابود کنند.

او که نویسنده کتاب «زینب پاشا» نیز است، از این بانوی دلیر یاد می‌کند و می‌افزاید: با توجه به اینکه زینب پاشا، شیر‌زن تبریزی، از اهالی محله عموزین‌الدین بوده و به نظر برخی افراد مطلع، قبر وی نیز احتمالا در این قبرستان است (البته به نظر برخی دیگر از مطلعین ، زینب پاشا در کربلا وفات یافته و در همانجا دفن شده است)، اما مدفن پدر و مادرش قطعا همین جا است، بنابراین ایجاد یک بنای یادبود یا ثبت یک کوچه، خیابان یا میدان در این منطقه، از خواسته‌های مهم اهالی محله است.

مزار هفت شهید گمنام جنگ جهانی در عموزین‌الدین

این پژوهشگر تصریح می‌کند: قبرستان عموزین‌الدین نیز همچون قبرستان تاریخی قوم‌تپه، مدفن برخی از سربازان فداکار جنگ جهانی دوم است که با سنگر گرفتن در پل آجی‌چای، مانع پیش‌روی سپاهیان متجاوز شوروی شدند و بعد از دو روز، در حالی که هیچ گلوله‌ای برای ادامه جنگ نداشتند، مظلومانه در شهریور ۱۳۲۰ شمسی به شهادت رسیدند. وجود قبور این سربازان در محوطه  قبرستان عموزین‌الدین، می‌تواند برای تبدیل این قبرستان به یک محوطه تاریخی با ایجاد یادبودی برای این سربازان گمنام، صفحه نوینی در تاریخ تبریز بگشاید. جالب اینکه برای سربازان دفن‌شده در قوم‌تپه یادمانی از طرف  شهرداری تبریز ایجاد شده‌، اما برای  قبور سربازان مدفون در «قبرستان عموزین الدین»،  تاکنون اقدامی انجام نگرفته است.

گورستان «متولی» ندارد، اما تا دل‌تان بخواهد «مدعی» دارد

رحیم پورعطا، از دیگر اهالی این محله قدیمی، در مورد مزار شهدای جنگ جهانی دوم در این گورستان می‌گوید: ۷۰ سال است که من‌ از وجود این قبور مطلع هستم. سنگ این هفت قبر با بقیه قبور متفاوت بوده و از سنگ «مستاوار» ساخته شده است. تقریبا تمام ریش سفیدان محله هک از وجود این قبور آگاه هستند.

وی با بیان اینکه پدرش شاعر اهل بیت (ع) بوده، می‌گوید: پدر من نیز در این گورستان دفن شده است. ما اهالی محله دوست داریم این مکان با حفظ هویت و بنای تاریخی اش، تبدیل به یک فضای عام المنفعه شود.

اسماعیل رخشا نیز از اهالی قدیمی عموزین‌الدین است که با گلایه از بی‌اعتنایی مسئولین به خواسته اهالی محل، می‌گوید: اینجا سال‌هاست که بدون متولی به حال خود رها شده است، اما تا دلتان بخواهد مدعی دارد! از اوقاف بگیر تا شهرداری، میراث فرهنگی. یکی می‌خواهد اینجا را بکوبد و‌ تبدیل به خانه سالمندان کند، آن دیگری هم که کلاً خود را مالک اینجا می‌داند و اسم وقفی روی گورستان گذاشته است، در حالی که ذره‌ذره این گورستان را از قدیم اهالی محله خریده اند، سند خرید هم حی و حاضر دست ماست.

او ادامه می‌دهد: ما اهالی محل، مالکان واقعی اینجا هستیم و از مسئولان می‌خواهیم با حفظ این قبور، مجوز ساخت درمانگاه خیریه را در طبقه فوقانی این مکان بدهند، همین الان هم چند خیّر آماده تامین هزینه‌های ساخت این درمانگاه هستند.

برای اینجا خواب‌های زیادی دیده‌اند

سالک رحیمی، می‌گوید: من نمی‌دانم چطور مسئولین میراث فرهنگی اینقدر راحت این غسالخانه ثبت ملی شده را به حال خود رها کرده اند تا چنین تخریب شود. به جای اینکه در این گورستان که پدر و مادر زینب پاشا خفته‌اند، یادمان زینب را نصب کنند، اینجا تبدیل به خلوتگاه معتادان شده است. کجای دنیا محوطه آثار تاریخی می توان سرنگ و بقایای استخوان و ورد و جادو دید؟!

مصائب همسایگی با گورستان

 خانومی حین گشت و گذار ما در گورستان، سراغمان می‌آید و از سختی های همسایگی با این گورستان می گوید. از تردد شب و نصف شب معتادان و ترس از جان فرزندانشان تا تبدیل کوچه شان به محل پرتاب زباله‌ها.

او می گوید تابستان ها اینجا از دست پشه ها خلاصی نداریم. باران هم که می بارد، در داخل حفره قبرهای شکسته جمع می شود و بعد از مدتی به خانه ما که دیوار به دیوار قبرستان هستیم، نم‌ می دهد. من‌ میترسم روزی خانه روی سرمان آوار شود.

تخریب آثار ملی، جُرم است

چنان‌که اشاره شد، مهم‌ترین بخش از گورستان، غسالخانه تاریخیِ ثبت‌ملی شده آن بود که متاسفانه تخریب شده و هیچ نهاد یا دستگاه اجرایی، تاکنون توضیحی در مورد این اقدام نداده است. گورستان‌ها در حوزه کارکرد اداره اوقاف است، اما میراث فرهنگی نیز به عنوان متولی حوزه آثار ملی باید در مورد بی‌تفاوتی خود در قبال این اثر تاریخی پاسخگو باشد. باید مشخص شود، کدام اراده فردی یا اجرایی به خود اجازه داده، اثر ثبت ملی‌شده را در روز روشن، تخریب کند. ماده 558 قانون مجازات اسلامی، در فصل مربوط به تخریب اموال فرهنگی می‌گوید، هرکس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن، محوطه‌ها،  مجموعه‌های فرهنگی، تاریخی و مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، یا تزئینات، ملحقات، تاسیسات اشیا و لوازم و خطوط و نقوش، منصوب یا موجود در اماکن مذکور که مستقلاً واجد حیثیت فرهنگی و تاریخی و مذهبی باشد، خرابی وارد آورد، علاوه بر جبران خسارات وارده، به حبس از 1 تا 10 سال محکوم می‌شود.

با این توصیف، باید منتظر ماند و دید، آیا نهاد قضایی، علیه این تخلف آشکار، واکنشی نشان خواهد داد؟

میراث فرهنگی شکایت کرد

رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تبریز،  تخریب غسال‌خانه قبرستان عمو زین‌الدین از اعلام شکایت رسمی اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تبریز علیه عاملین تخریب این اثر ثبتی و تاریخی خبر داد و  گفت: اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تبریز علیه عاملین تخریب غسالخانه گورستان تاریخی و ثبتی محله عمو زین‌الدین تبریز که ۶ مرداد ماه توسط عوامل‌ ناشناس تخریب شده بود؛ امروز دوشنبه ۸ مردادماه رسماً اعلام شکایت کرد.

سید رامین اسبقی ادامه داد: این اثر ارزشمند تاریخی درحالی تخریب شده است که در ۱۳۸۴ به‌شماره ۱۱۹۷۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و برابر با قانون هرگونه دخل، تصرف، توسعه، مرمت و بازسازی صرفاً با تأیید و نظارت وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دشتی میسر است.

وی در خصوص انجام پیگیری‌های لازم برای تعیین تکلیف تخریب این اثر تاریخی اظهار کرد: موضوع تخریب غسالخانه عمو زین‌الدین به‌ شکل ویژه‌ای در دستورکار اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تبریز و با همکاری یگان حفاظت میراث‌فرهنگی استان قرار گرفته است تا با شناسایی عوامل و انگیزه، عاملان این تخریب به مراجع قضایی دلالت داده شوند.