همنوا | فرشید باغشمال

نماز جمعه، طبق نص قرآنی در «سوره جمعه» مورد تاکید دین قرار گرفته است، اما در میان فقها بحث نماز جمعه، با اختلاف دیدگاه‌هایی همراه بوده‌است. مثلاً آیت‌الله بروجردی، نماز جمعه را برای برای همه مسلمین، واجب کفایی دانسته، اما آیت‌الله حائری، نماز جمعه را در غیبت امام زمان، باطل عنوان کرده است. با این حال، از آن‌جا که جایگاه ولی‌فقیه در نظام اسلامی، در حکم امتداد ولایت حضرت حجت(عج) است، برپایی نماز جمعه در ایران پس از برپایی جمهوری اسلامی، نه تنها مشروع، بلکه مورد تاکید نیز قرار گرفته‌است. با گذشت پنج دهه از استقرار جمهوری اسلامی، نماز جمعه، به یک سنت‌ دیرپا و اثرگذار تبدیل شده است. به تعبیر رهبر انقلاب «همین نماز جمعه بود که یک توده عظیم را با وجود این همه طبل و بوق تفرق در خط واحد مستقیم نگه داشت.» بنابراین، مخاطب‌پذیری این تریبون سنتی، از اهمیت ویژه برخوردار است. اساساً نماز جمعه‌ای که اعتنای مردمی به آن کم باشد، در گفتمان انقلاب اسلامی موجب نگرانی است و معمولاً بیان هم نمی شود. این از صداقت و شهامت امام جمعه تبریز است که بی‌تعارف، از «بی‌اعتنایی به نماز جمعه» انتقاد می‌کند؛ امری که آشکارا نشان می‌دهد استقبال عمومی از این آئین عبادی سیاسی در تبریز کاهش چشمگیری دارد.

 مخاطبان نماز جمعه از دیرباز، قشر مشخصی از گره‌های مردمی را در بر می‌گیرد.

گروه اول طرفداران سنتی و دوستداران قدیمی نماز جمعه هستند که از ساعتی پیش از اذان، در محدوده مصلا به چشم می‌خوردند. چهره‌های آشنا و ثابتی که معمولاً در مراسم‌های انقلابی، یادواره‌ها و راهپیمایی ها و تجمع‌ها، الحمدالله ثابت‌قدم هستند. نماز جمعه برای این قشر، جدا از ابعاد سیاسی و مذهبی، فرصتی برای تجدید دیدار با دوستان و  همکاران و هم‌مسلکان است.

گروه دوم، خانواده‌هایی است که گرایش‌های مکتبی به رویدادهای انقلاب دارند. ظهرهای جمعه این خانواده‌‌ها را می‌توان دید که از آن سوی خیابان امام(ره) آرام‌آرام و در کنار هم خود را به نماز جمعه می‌رسانند.

گروه سوم، افرادی هستند که معمولاً در مناسبت‌های ویژه در نماز جمعه حضور دارند. مثلاً اگر هفته محیط زیست باشد، شماری از محیط‌بانان و کارمندان محیط‌زیست در نماز جمعه حضور دارند تا علاوه بر نماز جمعه، مخاطب ویژه سخنران پیش از خطبه –که در چنین مواقعی رئیس اداره متبوع است- حضور داشته باشند. دانش‌آموزان نیز گاه در قالب برنامه‌های پرورشی و قرآنی، در این بخش از مخاطبان نماز جمعه تعریف می‌شوند. همچنین سربازان یگان‌های مختلف نیز بر اساس برنامه عقیدتی خود، در نماز جمعه حضور دارند.

گروه چهارم، به قول معروف «صف اولی‌ها» هستند؛ نمایندگان مجلس، فرماندهان نظامی و انتظامی، اعضای شورا، مدیران دستگاه‌های اجرایی، روحانیون و ائمه جماعات و مدیران قدیمی در این گروه‌اند؛ تیپ‌های آشنا و ثابتی که معمولاً در بخش ویژه‌ای از مصلا جایگاه دارند.

مخاطبان نماز جمعه، تقریباً در محدوده همین چهار گروه ثابت است. با این حال، این تقسیم‌بندی، بدین معنی نیست که کسانی که نماز جمعه نمی‌آیند، این آئین را قبول ندارند، یا با آن زاویه دارند. می‌توان این طور نگریست که حجم مشغله افراد به قدری در طول هفته بالاست که یک جمعه را برای حضور در کنار خانواده خود غنیمت می‌دانند و حضور منظمی در نماز جمعه ندارند.

با این حال، یک اتفاق مهم در خرداد 1396 این تقسیم‌بندی را در هم شکست: حضور مرحوم آیت‌الله آل‌هاشم با یک گفتمان جدید، نماز جمعه را به معنی واقعی کلمه، به یک رویداد جذاب و مردمی بدل کرد. آیت‌الله آل‌هاشم از همان روزهای نخست، با دستور حذف نرده‌های ردیف اول و تردد از ورودی مردمی، نماز جمعه را از یک بروکراسی خشک مسئول‌محور، به یک رویداد پرشور مردمی بدل کرد. گرم‌گرفتن با جوانان و نوجوانان، کار شبانه‌روزی، خستگی‌ناپذیری، پرداختن به موضوعات اجتماعی و فرهنگی و بها دادن به نخبگان در خطبه‌ها باعث شد در فاصله کوتاهی، مصلای تبریز پس از سال‌ها از احداث، مورد توجه افراد دیگر هم قرار بگیرد؛ افرادی تا پیش از آن، قرابتی با نماز جمعه نداشتند و چه بسا از سوی برخی «غیرخودی» توصیف می‌شدند.

سرخوردگی و یاس اجتماعی تبریز پس از درگذشت ناگهانی آقای آل‌هاشم، غیرقابل انکار است. یاسی که نه تنها قشر متدین و انقلابی، بلکه اقشاری را که چه بسا با فضای انقلابی جامعه، زاویه‌هایی نیز داشتند، درگیر کرده‌است. تبریز و آذربایجان، حالا حالاها با فقدان آل‌هاشم درگیر است. یک نمونه از تاثیرات درگذشت ایشان، بازگشت نماز جمعه به سال‌های دهه 70 و 80 است. کار به جایی رسیده که حجت‌السلام مطهری‌اصل در نماز جمعه روز گذشته، از بی‌عتنایی به نماز جمعه انتقاد کرده و گفته است: «همه باید در نماز شرکت کنند. شرکت در نماز جمعه جزئی از ارکان تقوای الهی است، بی‌اعتنایی هم اندازه‌ای دارد، توهین به اجتماع مؤمنین قابل قبول نیست.»

امام جمعه کنونی تبریز، شخصیت فاضل و باسابقه‌ای است. او از یاران نزدیک آیت‌الله آل‌هاشم بوده و بیش از هر کسی داغدار رفیق شهید خویش است. نگارنده این سطور، به خصوص در مورد مواضع میهن‌دوستانه آقای مطهری‌اصل که موجب درهم‌شکستن جبهه نفاق قوم‌گرایان و تجزیه‌طلبان شده، سر تعظیم فرود می‌آورد. 9 ماه از مسئولیت ایشان در امامت جمعه تبریز می‌گذرد. طبیعی است که این دوره کوتاه، نمی‌تواند سرخوردگی عمومی تبریز پس از درگذشت شهید آل‌هاشم را تسکین ببخشد. بازگشت نماز جمعه تبریز به شکوه سال‌های آل‌هاشم، راهکاری می‌طلبد که امام جمعه تبریز، بیش از هر کسی بر آن آگاه است.