نگارنده اسد بابایی ـ مهر 

روستای «جیغه» در استان آذربایجان شرقی و شهرستان هریس قرار گرفته که از توابع بخش خواجه است.

جیغه که به معنی تاج است بی‌ارتباط با ویژگی‌های این روستا نیست چراکه این روستا ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های بالایی از گردشگری، کشاورزی و دامپروری گرفته تا معادن باارزشی در خود جای داده است.

روستایی با طبیعت بکر و واقع در نزدیکی کوه آیراخلی، که قدمتی چند هزار ساله دارد و مقبره ارمیای نبی (ص) که در گذشته و امروز پذیرای برخی مراسم‌های مذهبی مردمان منطقه بوده، در جیغه واقع شده است.

در حال حاضر بالغ بر ۴۰۰ خانوار در این روستا زندگی می‌کنند که شغل اصلی آنها دامداری، کشاورزی، باغداری و قالی‌بافی بوده و نقش خود را در تولیدات داخلی کشور به خوبی ایفا می‌کنند.

مهاجرت معکوس به روستای جیغه

به دلیل جاذبه‌های طبیعی و پتانسل اشتغال‌زایی روستا، در سال‌های اخیر و به خصوص بعد از زلزله سال ۱۳۹۱، مهاجرت معکوس از شهر تبریز به روستای جیقه شکل گرفته و تعداد قابل‌توجهی از اهالی شهرنشین روستا، که در سال‌های قبل به تبریز کوچ کرده بودند، با امید و انگیزه‌ای بیشتر از قبل در کنار سایر اهالی روستا شروع به کارهای کشاورزی همچون باغداری و مزرعه‎داری، دامداری و زنبورداری کرده‌اند.

بعد از حادثه تلخ زلزله مرداد ماه سال ۱۳۹۱ ارسباران که در طی آن روستای قدیمی تقریباً به طور کامل ویران شد و اثرات جانی و مالی فراوانی را متحمل اهالی روستا کرد، اهتمام به کشف معدن مس در کوه آیراخلی و قسمت اعظمی از زمین‌های کشاورزی این روستا، در هفته‌های اخیر بار دیگر موجب نگرانی و ترس از آینده روستا را در بین اهالی ایجاد کرده است.

اهتمام به کشف معدن مس در کوه آیراخلی

معدنی که ظاهراً پروانه اکتشاف دارد و موافقت فرماندار هریس و نماینده منطقه را نیز کسب کرده است. شرکت سرمایه‌گذار نیز بر این اساس در اواخر دی‌ماه سال ۹۹ بدون اطلاع اهالی روستا و کسب رضایت آنها، اقدام به ارسال تجهیزات اکتشافی به روستا و شروع عملیات اجرایی کرده است.

این معدنکاری اواخر سال گذشته با مخالفت اهالی روستا مواجه شده و شرکت مربوطه عملیات را متوقف کرد. اما این پایان کار نبود و شرکت سرمایه‌گذار با هماهنگی دهیار و شوراها و با حضور پرشمار اهالی روستا طی جلسه‌ای در ۲۶ دی ماه ۱۳۹۹ در مسجد روستای جیغه، طرح مورد نظر را تشریح کرد که اهالی روستا ضمن برشمردن دلایل خود مخالفت خود را بار دیگر اعلام کردند.

معدن مس آب‌های سطحی و زیرزمینی را تهدید می‌کند

روستاییان جیغه عنوان کردند که اثر بر اقلیم و کیفیت هوا، اثر بر آب‌های سطحی و زیرزمینی، اثرات بر خاک منطقه و آلودگی صوتی از مخاطرات معدن کاری در این روستا است.

اهالی این روستای خوش آب و هوا گفتند اثرات مخرب معدنکاری بر محیط فیزیکی، بارزترین عوارض این نوع فعالیت‌های معدنی است؛ چرا که بیشتر این آثار در مدت کوتاهی بعد از شروع به کار معدن خود را نشان خواهد داد.

لبته ناگفته پیداست کوه‌ها نقش مهمی در جذب ابرهای باران زا و متراکم کردن آنها و در نتیجه میزان نزولات آسمانی مناطق همجوار دارد، به طوری که در مناطق نزدیک به کوه و به خصوص دامنه‌های آن میزان بارش برف و باران به مراتب بیشتر از مناطق دور از کوه است.

کوه آیراخلی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نقش مهمی در افزایش میزان بارش‌های روستاهای واقع در اطراف خود، به خصوص روستای جیغه دارد، به طوری که این کوه و روستاهای اطراف آن در طول فصل سرما همواره پوشیده از برف است.

محدوده معدن در دامنه‌ها و ارتفاعات کوه آیراخلی است

سیروس جباری یکی از روستاییان جیغه در گفتگو با خبرنگار مهر در این خصوص گفت: مهمترین دلیلی که موجب نگرانی اهالی شده واقع شدن محدوده معدن در دامنه‌ها و ارتفاعات کوه آیراخلی و به عبارت دیگر حوضه آبریز این روستا و روستاهای اطراف این کوه و همچنین زمین‌های کشاورزی بالادست روستا است.

وی ادامه داد: کوه آیراخلی و دامنه‌های آن و زمین‌های بالا دست روستا، منبع تأمین آب آشامیدنی و آب کشاورزی روستای جیغه و سایر روستاهای همجوار است. هر فعالیت معدنی که در این حوضه آبریز صورت بگیرد، آلودگی‌ها و سایر اثرات زیست‌محیطی آن، در درجه اول زندگی انسان‌ها، در درجه دوم حیات دام‌ها و مزارع و باغ‌های اهالی روستا و روستاهای پایین‌دست مثل قراجه و عبدالجبار و در درجه سوم حیات وحش منطقه را به خطر خواهد انداخت.

جباری ابراز داشت: اثراتی که مشابه آنها در معادن متعددی از جمله معدن طلای اندریان و … قبلاً تجربه شده است.

وی گفت: هیچ ایرانی که در گستره این مرز و بوم زندگی می‌کند، مخالف طرح‌هایی که موجبات آبادانی و توسعه کشور را فراهم آورد نیست اما موضوع معدن، به دلیل آثار مخرب زیست‌محیطی که به طور مستقیم منجر به آن می‌شود و آثار غیرمستقیم همانند مهاجرت از روستا به شهر و در ادامه پیامدهای اجتماعی نامطلوب آن و تجربه‌های ناموفقی که در کشور شاهد آن هستیم، امروزه حساسیت بسیاری می‌طلبد.

جباری افزود: روستای جیغه از این قاعده مستثنی نیست، چرا که اکتشافات معدنی که این روزها در این منطقه بالا گرفته بر حیات انسانی، حیوانی و گیاهی جیغه و روستاهای دیگری همانند عبدالجبار، قراجه، هیق، چوبانلار، دغدغان، بشیر، چایکندی، سرند، دیبهلی، چمن زمین، قشلاقلار، محمودآباد، آغ‎کندی، طرزم، گل آخور که در محدوده طرح واقع شده‌اند، احتمالاً خطر ساز باشد.

شروع عملیات اجرایی معدن بعد از تعطیلات عید نوروز

یکی دیگر از روستاییان این منطقه در گفتگو با خبرنگار مهر افزود: با وجود اعلام مخالفت اهالی روستا با فعالیت‌های معدنی، زمزمه‌هایی از آغاز فرایند اکتشاف معدن در آینده نزدیک به گوش می‌رسد، به طوری که نماینده مردم اهر و هریس در مجلس شورای اسلامی، ۱۰ بهمن ۱۳۹۹ در سخنرانی نماز جمعه شهرستان هریس، بر آن صحه گذاشت و خبر از شروع عملیات اجرایی معدن بعد از تعطیلات عید نوروز داد.

علی رضا اسدپور افزود: ادامه رودخانه روستای جیغه که عمده حوضه آبریز آن در محدوده معدن قرار دارد، بعد از عبور از روستای قراجه به رودخانه آجی چای می‌رسد. بنابراین درصورت بروز آلودگی در این حوضه آبریز، احتمال انتقال آن در فصول پرآب به رودخانه آجی چای دور از انتظار نخواهد بود.

وی گفت: چشمه‌های تأمین کننده آب آشامیدنی و مصرف خانگی روستای جیغه که آب آنها از طریق لوله کشی به مخزن آب منتقل می‌شود نیز در محدوده معدن واقع شده و در نتیجه درصورت فعالیت معدنی و آلوده شدن و یا قطع شدن شریان‌های زیرزمینی این چشمه‌ها، بحران آب آشامیدنی و مصرفی نیز گریبان روستاییان را خواهد گرفت. بدیهی است که این مشکلات برای سایر روستاهای نام برده نیز امری اجتناب ناپذیر است.

وی ادامه داد: آلودگی آب نیز به نوبه خود حیات انسانی و حیوانی و گیاهی موجود در منطقه را به خطر خواهد انداخت و تهدید جدی برای سلامت اهالی در معدن طلای اندرگان ۲۵ روستا، کشاورزی، دامپروری، باغداری و … ایجاد خواهد کرد. امری که مصداق آن را امروزه بعد از گذشت حدود شاهد هستیم. به دلیل نشت سیانور و آلوده شدن آب‌های زیرزمینی و سطحی در این منطقه، باغ‌های میوه دیگر مانند قبل محصول نمی‌دهند، مرگ احشام و پرندگان بارها مشاهده شده، و تعدادی از اهالی روستا نیز مجبور به کوچ از روستا شده‌اند. به همین دلیل نیز از طرف سازمان محیط زیست استان، این معدن به عنوان سومین عامل ایجاد آلاینده در استان شناخته شده و فعالیت آن اخیراً تعطیل شده است.

اسدپور افزود: در کنار این عوامل شاید ذکر این نکته نیز خالی از لطف نباشد که عوائد اقتصادی یک روستا برای کشور هر چند در کوتاه مدت در مقایسه با یک معدن کم است، اما در بلند مدت و با درنظر گرفتن چشم‌انداز چندین هزار ساله، بدون شک به مراتب بیشتر از عوائد حاصل از معدن در کل طول عمر بهره‌برداری آن خواهد بود.

در شکل زیر محدوده‌ای از معدن روستای جیغه که برای آن پروانه اکتشاف صادر شده است، به رنگ زرد و حوضه آبریز روستای جیغه و روستاهای پایین دست در داخل خط آبی رنگ نشان داده شده است.

همانطور که مشاهده می‌شود قسمت قابل توجهی از حوضه آبریز روستای جیقه و روستاهای عبدالجبار و قراجه در محدوده معدن واقع شده است.

این درحالی است که حوضه آبریز سایر روستاها همانند جیغانو، بشیر، بالاشهرک، هیق و دغدغان (مناطق زرد رنگ خارج از کادر آبی) به طور کامل در محدوده زرد رنگ واقع شده است. بنابراین آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی روستاهای نام برده، در صورت آغاز به فعالیت معدن، امری اجتناب ناپذیر است.

تمامی فعالیت‌ها در معدن مس باید طبق استانداردهای محیط زیست انجام شود

نماینده مردم اهر و هریس نیز در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص نگرانی روستاییان جیغه از فعالیت معدن مس در این روستا گفت: تمامی فعالیت‌ها در معدن مس باید طبق استانداردهای محیط زیست انجام شود.

احمد محرم زاده افزود: این معدن مس واگذار شده و از سویی با رسیدن به مرحله بهره‌برداری می‌تواند زمینه ساز اشتغال و تولید شود.

وی افزود: معدن طبق مقررات به اشخاص واگذار شده است؛ این معدن کمتر از مس سونگون نبوده و جزو معادن مهم استان آذربایجان شرقی است.

محرم زاده ادامه داد: نیاز است که در رابطه با بهره‌برداری از این معدن، انضباط زیست محیطی رعایت شده و روستاهای اطراف در منطقه نیز در نظر گرفته شود.

وی گفت: واقعیت امر این است که باید همکاری‌های لازم انجام گرفته و مسئولین معدن نیز حق و حقوق روستاییان را نادیده نگیرند.

در نهایت امید است که ارگان‌های مربوطه در این خصوص، از جمله سازمان محیط زیست، سازمان آب منطقه‌ای، سازمان منابع طبیعی، سازمان جهاد کشاورزی، سازمان صنایع و معادن، سازمان هواشناسی، سازمان میراث فرهنگی، سازمان اوقاف و امور خیریه و سایر سازمان‌ها و مسئولان عامل، با انجام مطالعات علمی و دقیق و بهره‌گیری از تجربه‌های موجود و در نظر گرفتن نگرانی‌ها و مصلحت اهالی روستای جیغه و سایر روستاهای اطراف، تصمیم مناسب را در این خصوص اتخاذ کنند و بهره برداری به صورت اصولی در این معدن صورت گیرد.