همنوا | فراز سیاسی بازار تبریز از دوره سلجوقیان ایلخانان و صفویان شروع می شود. سال ۱۲۲۰ میلادی اردبیل به دست مغولها غارت و ویران شد. اما ،تبریز یک سال بعد با پرداخت غرامتی سنگین توانست از سرنوشت مشابهی در امان بماند.

در دوران افشاریه و زندیه تا حدودی از مرکزیت بازار تبریز کاسته میشود در دوره قاجاریه با تعیین تبریز برای ولیعهد نشینی ایالت آذربایجان بازار تبریز دوباره شکوفایی خود را در ارتباط با رژیم‌های نوین تجاری و مالیه به دست می آورد.

بازار تبریز رکن اقتصاد قاجار

دوران معاصر آذربایجان از زمانی آغاز شد که تجار و بازاریان در چرخه تجارت بین المللی قرار گرفتند.

در سالهای ۱۸۳۲ - ۱۸۳۵ تجارت در تبریز به اوج خود رسید و در طول قرن نوزدهم میلادی تبریز با جمعیت زیاد در ردیف اول شهرهای بازرگانی ممالک محروسه ایران قرار گرفت.

در دوره محمد شاه با توجه به ناامنی های جنوب کشور تبریز و راه های تجاری آن اهمیت فوق‌العاده‌ای یافت به گونه ای که در اواسط قرن نوزدهم میلادی بیشتر مبادلات تجاری با دول اروپایی به مرکزیت این شهر انجام می شد.

اهمیت بازرگانی تبریز به حدی رسید که سفیر فرانسه در ۱۸۴۴، در گزارشی از تهران به وزیر امور خارجه کشورش خاطرنشان کرد: «هرچه از اهمیت بازرگانی شهر تبریز ،بگویم کم گفته ام زیرا گسترش بازرگانی روزافزون است و افزایش تدریجی ،واردات فراوانی ارتباط میان این شهر و استانبول پیوند مستقیم با اروپا گرایش بازرگانان اروپایی به در دست گرفتن انحصار پارچه های نخی نزدیکی مراکز ارتباط برپایی شرکت ها ...... جملگی آینده پرباری برای شهر تبریز پیش بینی می کند.

انگلستان هم با درک موقعیت تبریز و اهمیت راه تجاری -طرابوزان تیریز در سال ۱۸۳۰ در طرابوزان کنسولگری تاسیس کرد تا تجارت خود را با شمال غرب ایران گسترش دهد ولی به زودی متوجه شد تا وقتی که در تبریز که بزرگترین شهر تجاری ایران بود کنسولگری نداشته باشد. نتیجه نخواهد گرفت.

با محاسبات سارتیژ سفیر فرانسه در ایران در سالهای ۱۸۴۴ و ۱۸۴۵ میلادی، حجم واردات کالاهای اروپایی به ایران از راه تبریز سه برابر حجم کالاهایی بود که از درگاه مهمترین بندر تجاری ایران در جنوب (یعنی) بوشهر) وارد کشور می شد.

در همین دوره صادرات ایران به اروپا از طریق تبریز، حدود ۲۳ میلیون فرانک فرانسه بود در همین دوره کل صادرات ایران از بوشهر به مقصد انگلستان و هند، حدود ۲ میلیون فرانک فرانسه بود.

این آمار نمایانگر آن است که ارزش کالاهای صادر شده از تبریز به خارج از کشور بیش از پنج برابر کالاهایی است که از بوشهر صادر شده و نیز نشانگر تراز مثبت تجاری ایران با اروپاست.

نقش بازار تبریز در جنبش تنباکو

در ماجرای قرارداد رژی که انحصار برداشت و فروش توتون و تنباکو را به تالبوت می داد تبریز همزمان با تهران به اعتراضات پیوست مردم با تجمع در مساجد داخل و پیرامون بازار در اعتراضات مشارکت داشتند بازاریان تبریز خواسته های خود را با انتشار شبنامه ها به حکمرانان، تجار و دیپلمات ها می‌رسانند.

کندی نماینده سیاسی بریتانیا در تبریز ضمن تلگراف اول سپتامبر ۱۸۹۱ خود به لندن می نویسد: «تبریز اینک مانند جنگلی است سراسر آغشته به نفت که با کوچک ترین جرقه ای مشتعل خواهد شد. چون سایر ولایات به تبریز و آذربایجان چشم دوخته اند که چه شعاری می دهد.» مقاومت اجتماعی و سیاسی مردم و تجار بالاخره در دسامبر ۱۸۹۱ نتیجه داد و قرارداد رزی لهو شد. در تبریز هم بازاریان اعتصاب را شکسته و در حجرها و مغازه های خود شروع به کار کردند.

در همان دوران رواج فعالیت شرکت ها و تجار خارجی در این منطقه باعث شد اتباع خارجی بسیاری در آنجا متمرکز شوند و در همین زمینه کشورهای روس انگلیس فرانسه عثمانی و بلژیک برای رسیدگی به حال اتباع خود در تبریز کنسولگری ایجاد کردند. به گزارش «جرج کرزنه مستشار نظامی بریتانیا در ایران در این دوره حدود ۱۲۰ اروپایی در آذربایجان اقامت داشتند. این مساله نشان دهنده رشد سرمایه داری خارجی در این ایالت است.

مشروطیت، مرهون بازار تیریز

جنبش مشروطیت تبریز را آزادی خواهان و تحار مدرن گرایی آغاز کردند که از تحول زمان آگاهی داشتند و خواستار نوسازی فرهنگ و سیاست و اقتصاد بودند. بازاریان تبریز اولین گروهی بودند که با تعطیل محل کسب و کار خود در مسجد صمصام خان تجمع کردند و به تدریج علما و روحانیون به آنان پیوستند.

 پس از ۱۰ روز تعطیلی بازار و هوشیاری مردم تبریز بالاخره شاه طی تلگرافی از تهران به تبریز اجازه داد تا مردم نمایندگان خود را انتخاب کرده راهی تهران کنند. زمانی که بی اعتنایی شاه جوان به مشروطه و مجلس شورا به گوش اهالی تبریز رسید کسبه شهر بازار را بستند و به طور جدی خواستار مشروطه نامه شدند. در این دوره تجار و بازرگانان کمکهای مالی فراوانی به ملی گرایان و آزادیخواهان کردند.

 آنان بار مالی تحصنها را به طور کامل بر عهده می گرفتند. اسلحه و مهمات مبارزان مشروطه طلب و مخارج خانواده های آنان به کمک امثال حاجی مهدی کوزه کنانی و حاج میرزا آقا فرشی و دیگر تجار تهیه و تامین می شد.

به نوشته برخی از مورخان و پژوهندگان تاریخ معاصر آذربایجان ایران، رونق بازار تبریز تا پایان قرن نوزدهم دوام نیاورد. یکی از مهمترین دلایل انحطاط تجارت در تبریز گشایش کانال سوئز بود که راههای شمالی کشور را از رونق انداخت دلیل دیگر توقف حمل و نقل از طریق روسیه بود که باعث کاهش حجم تجارت با شوروی شد. به این ترتیب انتقال عمومی از طریق خلیج فارس انجام شد و اجناس از طریق بوشهر و بغداد به کشور می رسیدند.

در اوایل قرن بیستم، سهم واردات تبریز از ۲۰ درصد در اول قرن به هفت درصد در ربع قرن کاهش یافت و صادرات نیز از ۱۴ درصد به هشت درصد سقوط کرد. در نتیجه شهرهای اصفهان و شیراز مرکز تجارت شدند.»

پهلوی و آغاز افول بازار تبریز

با زوال قاجار و تاسیس پهلوی جایگاه ولایت عهدی تبریز نیز کمرنگ شد و بازار این شهر دیگر از موقعیت پیشین خود فاصله گرفت و دولتی شدن اقتصاد هم به این مرکز ضربه زد ، دولت تجار را وادار کرد از طریق شرکت های دولتی کار کنند و تجار تبریزی با این سیستم آشنا نبودند علاوه بر این با سیاست تمرکزگرایی در عصر رضاشاه تبریز و دیگر شهرها به انزوا محکوم شدند چرا که در دوران تمرکزگرایی، ایران تنها در پایتخت معنا میشد.

فرقه دموکرات و نفوذ روس بر بازار تبریز

وقوع جنگ دوم جهانی و اشغال آذربایجان به دست قوای روس و تبعات ناشی از آن صدمات جبران ناپذیری بر پیکر بازار تبریز وارد کرد نفوذ روسها عرصه را بر بازاریان تبریز تنگ‌تر کرد.

استقرار فرقه دموکرات در آذربایجان و سپس سقوط آن تبعیضات پایتخت را بیش از پیش بر مردم آذربایجان تحمیل کرد. به این ترتیب، عده ای از تجار و بازاریان تبریز از آذربایجان مهاجرت کرده و در شهرهای دیگر ایران سرمایه گذاری کردند.

۲۹ بهمن، ماندگارترین فراز سیاسی «بازار تیریز»

در ماجرای قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶، بازار تبریز در واقع مرکز سازماندهی بود. مصادف با چهلم قیام ۱۹ دی قم قرار بود مردم در مسجد قزللی (میرزا آقایوسف مجتهد)تجمع کنند. دعوت از سوی آیت الله قاضی طباطبایی و ۱۰ تن دیگر از علمای تبریز صورت گرفته بود. ساعت ۵ بعد از ظهر بود که نیروهای نظامی بر شهر مسلط شدند. در آمار ساواک چنین آمده است: ۵۸۱۰ نفر دستگیره ۹ نفر کشته ۱۱۸ نفر زخمی ۳ دستگاه تانکه ۲ سینما، یک هتل کاح ،جوانان حزب رستاخیز و تعدادی اتومبیل شخصی و دولتی به آتش کشیده شدند.

بازار تبریز در ماجرای اعتراضات مردمی خلق مسلمان هم از نقش مرکزی برخوردار بود؛ با توجه به حضور هیجانات سیاسی در جامعه آن روز و تازه گی استقرار حکومت انقلابی بازار تبریز در دو سویه مخالفت و موافقت یا اعتراضات مردمی که بیشتر رنگ مذهبی داشت. چندین روز تعطیل شد.

** برگرفته از مقالات:

*  نگاهی به نقش آفرینی های سیاسی بازار در تاریخ معاصر ایران | با یک زارع .

* بازار و سیاست در آذربایجان ایران دوران معاصر مطالعه موردی بازار تبریز | علی اصغر حقدار . سرمایه اجتماعی در بازارهای تاریخی ایران مطالعه موردی بازار تاریخی تبریز | اصغر مولایی .