همنوا | فرشید باغشمال

به گزارش همنوا، هشت قرن پیش در چنین ایامی، مقارن با 657 هجری‌قمری، بنای رصدخانه مراغه با هدایت و مدیریت خواجه‌نصیرالدین طوسی، دانشمند پرآوازه عهد ایلخانی آغاز شد. گفته می شود رصدخانه مراغه، علاوه بر رصد رویدادهای نجومی، دارای کارکرد پژوهشی و دانشگاهی بود و دانشمندان نامی ایرانی و چینی و عربی از جمله قطب‌الدین شیرازی، در این مرکز علمی رفت و آمد داشتند. به اعتبار همین دستاورد ارزنده، پس از تطبیق تاریخ هجری و قمری «16 اردیبهشت» با تصویب شورای فرهنگی عمومی «روز مراغه» نامگذاری شده‌است؛ با این حال، تاریخ و تمدن مراغه، پیشینه‌ای فراتر از پایتختی در دوره ایلخانی دارد؛ گواه این ادعا نیز «گنبد سرخ» است که به عنوان یکی از آثار شاخص معماری «سبک رازی» مربوط به دوره سلجوقی در هنر و معماری ایران می‌درخشد.

ماجرای این گنبد وقتی جذاب‌تر می‌شود که بدانیم «مرتضی ممیز» (۱۳۱۵ _۱۳۸۴)، طراح صاحبنام و «پدر گرافیک معاصر»، نشان معروف شرکت خودروسازی سایپا را در دهه 60، از نقوش لعاب فیروزه‌ای همین گنبد وام گرفته‌است. ممیز در یک گفتگوی قدیمی به این موضوع اشاره کرده و گفته: «به کارخانه سایپا چند طرح خوب دیگر را هم پیشنهاد دادم، اما آن‌ها این طرح را که براساس نقوش آجری بناهای مراغه ساخته بودم و شباهتی به نشانه اتومبیل‌سازی مرسدس بنز داشت انتخاب کردند.»

در واقع هنر مرحوم ممیز، این‌جاست که ذهن خود را از قید و بندهای گرافیستی جدا کرده و با یک نگاه تازه، خطوط عمود و موربی را که هشت قرن پیش در پیکره یک بنای آجری حک شده،  به عنوان «چرخ‌دنده‌های یک کارخانه خودروسازی» در دوره معاصر دیده است.

ممیز از نوادگان «رضا عباسی» نقاش بزرگ عهد صفوی بود و نام اجدادش تا سال‌ها پس از دوره صفوی با پسوند «عباسی» شناخته می‌شد، اما از آن‌جا که پدربزرگ «مرتضی» ممیز املاک ناصرالدین‌شاه قاجار بود، خاندان او پس از قاجار، به «ممیز» تغییر کرد.

جدا از این وراثت هنری، عمق مطالعاتی ممیز، از او هنرمندی صاحب‌سبک و متمایز ساخت. هنر دیگر او اینجاست‌ که ذهن خود را از یک «گرافیست ‌پشت‌میزنشین» ارتقا بخشیده و اثر مطلوب خود را صدها کیلومتر دورتر از پایتخت، در پیکره یک بنای تاریخی در مراغه یافته است.

امروز اگرچه تولیدات سایپا در میان بیشتر مردم، چندان خوش‌نام نیست، اما نشان زیبای این واحد صنعتی، در میان سایر آثار ممیز مثل نشان شهرداری تهران، موزه رضا عباسی، علامت استاندارد و ... ماندگار است و به عنوان لوگوهای برتر، در مباحث طراحی و هنری بررسی می‌شود.