این کاروانسرا جزو ۹۹۹ کاروانسرای احداثی در دوره شاه عباس صفوی است که به دلیل موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در کرانه رودخانه خروشان ارس، به لحاظ معماری، نوع و هندسه ساخت تفاوت های بسیار آشکار و پنهان از دیگر کاروانسراهای موجود در کشور به خصوص در نواحی مرکزی فلات ایران دارد که همین امر موجب تمایز کاروانسرای خواجه نظر شده است.

به گزارش هم‌نوا در زمان های گذشته مسافران، تجار و بازرگانان برای سفر به شهرهای مختلف ناچار بودند مسافت های طولانی و بسیار دشواری را طی کنند که به همین دلیل در مسیر عبور کاروان ها مکان هایی مانند هتل ها و مسافرخانه های امروزی برای استراحت مسافران و مرکب ها ساخته می شد که کاروانسرا نام داشتند و اغلب این مکان ها در مسیر جاده ابریشم قرار داشت که کاروانسرای خواجه نظر هم از همان دوران به جا مانده و در حال حاضر به یک جاذبه های گردشگری آذربایجان شرقی تبدیل شده است.

"ژان باتیست تاورنیه" جهانگرد و بازرگان مشهور فرانسوی که در دوران صفویه بارها به ایران سفر کرده بود، در سفرنامه خود پیرامون کاروانسرای خواجه نظر نوشته است: "خواجه نظر از ارمنیان معتبری بود که از جلفا خارج شد، چون در تجارت ترقی کرد و نزد شاه عباس و جانشین او شاه صفی اعتبارات حاصل نمود، او را کلانتر ملت ارامنه کردند. او به افتخار موطن اصلی خود جلفا، ۲ کاروانسرای بزرگ در آن‌جا بنا کرد که هنوز در طرفین رودخانه باقی هستند."

هرچند بر اساس اسناد تاریخی قرینه کاروانسرای خواجه نظر در روستایی به نام گلستان که جزو سرزمین جمهوری آذربایجان و در اراضی جمهوری خودمختار نخجوان قرار داشت، بنا به دلایلی از بین رفته و هیچ اثری از دوقلوی این سوی رود ارس باقی نمانده است.

کاروانسرای خواجه نظر در لیست انتظار ثبت جهانی است

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در گفت وگو با ایرنا، اهمیت کاروانسرای خواجه نظر به لحاظ تاریخی و معماری را در ایران بی مانند خواند و گفت: هم اکنون این کاروانسرا در کنار سه کاروانسرای دیگر آذربایجان شرقی در لیست انتظار ثبت در فهرست آثار جهانی قرار دارد که این امر نشان دهنده جایگاه این اثر تاریخی بسیار زیبا در کنار رودخانه ارس است.

احمد حمزه زاده با اشاره به فعالیت های مرمتی انجام شده در این کاروانسرا، اظهار کرد: از حدود ۱۵ سال قبل طراحی ها و اقدامات عملی برای بازسازی و مرمت کاروانسرای خواجه نظر شروع شد که در این مسیر باید از همکاری مسوولان منطقه آزاد تجاری - صنعتی ارس قدردانی کرد که در مرمت این اثر تاریخی همکاری های لازم را انجام دادند.

وی تلاش برای مرمت آثار فاخر تاریخی و محوطه های باستانی آذربایجان شرقی را یکی از مهمترین اولویت های میراث فرهنگی برشمرد و ادامه داد: در این مسیر ابنیه ها و آثاری که قابلیت ثبت جهانی در فهرست آثار یونسکو را داشته باشند بیش از سایر اماکن مورد توجه است که کاروانسرای خواجه نظر در این مسیر قرار گرفته است و با تایید وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جزو آثاری است که از سوی جمهوری اسلامی ایران برای ثبت در آثار جهانی ارایه شده است.

حمزه زاده اظهار کرد: با اتمام عملیات بازسازی کاروانسرای یاد شده، در حال حاضر این مجموعه نفیس و بسیار زیبا به سرمایه گذار بخش خصوصی به مدت معین واگذار شده است و با تعریف کاربری های خدماتی و تفریحی روزانه میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.

وی با اشاره به اینکه کاروانسرای خواجه نظر معماری متفاوتی با کاروانسراهای زمان خود دارد، گفت: در زمان صفویان کاروانسراها به شکل چند ضلعی ساخته می شدند و دارای ۲ یا چهار ایوان بودند، اما سبک معماری کاروانسرای خواجه نظر به هیچ وجه اینگونه نیست و به شکل مستطیل بنا شده است.

حمزه زاده ادامه داد: در ساخت این کاروانسرا از مصالحی مثل آجر و سنگ استفاده شده است و سه ایوان در سه سمت مختلف دارد و سقف آن نیز گنبدی است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی از ارایه اسناد و مدارک مربوط به سه کاروانسرای دیگر استان برای ثبت در فهرست جهانی خبر داد و گفت: در این راستا کاروانسرای «گویجه بئل» در شهرستان اهر، «جمال‌آباد» در شهرستان میانه و « یام» شهرستان مرند طبق برنامه مرمتی اداره‌کل با مشارکت بخش خصوصی و نظارت میراث‌ فرهنگی مراحل مرمت خود را سپری کرده و برای ثبت جهانی به وزارتخانه اعلام شده است.

حمزه زاده با اشاره به اینکه ثبت پرونده تعداد ۵۶ کاروانسرای تاریخی کشور در فهرست آثار جهانی طی سال جاری بررسی خواهد شد، قرار گرفتن تعداد چهار کاروانسرای آذربایجان شرقی در این پرونده را نشان دهنده تاریخ و تمدن بالای این خطه در تاریخ جهان دانست و افزود: با توجه به حضور ارزیابان یونسکو در این کاروانسراها طی ۲ سال گذشته، اقدامات لازم در دستور کار این اداره‌ کل قرار گرفته است.

به گفته وی تصمیم گیری نهایی برای ثبت جهانی کاروانسراهای اذربایجان شرقی از جمله خواجه نظر در اجلاس سازمان یونسکو در شهریور ماه امسال در شهر جده عربستان سعودی صورت خواهد گرفت.

حمزه زاده با اشاره به اینکه تاکنون تعداد ۲۶ اثر از مجموعه آثار تاریخی جمهوری اسلامی ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شده است، یادآور شد: در میان این آثار مجموعه کلیساهای آذربایجان و مجموعه بازار مسقف تبریز نیز قرار دارند.

وی حفاظت و صیانت از آثار و ابنیه‌های تاریخی را یکی از نیازمندی‌های مهم کشور برای پشتوانه سازی هویتی و فرهنگی دانست و اظهار کرد: بر همین اساس آذربایجان شرقی با برخورداری از تاریخ چندین هزار ساله، جغرافیای طبیعی، انسانی، سیاسی و فرهنگی پراهمیت در این حوزه پیشرو است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی گفت: برای نیل به اهداف حفاظتی و صیانتی از ابنیه های تاریخی، این اداره کل حفاظت، مرمت، بازسازی و کاوش این آثار از جمله کاوش، مرمت و ساماندهی مجموعه تاریخی ربع رشیدی، مجموعه حسن پادشاه، مقبره چهار منار و بازار تاریخی تبریز و همچنین مرمت و ساماندهی مجموعه شیخ شهاب‌الدین اهری را در رأس این امور قرار داده است.

کارشناس گردشگری منطقه آزاد تجاری- صنعتی ارس نیز در گفت وگو با خبرنگار ایرنا، توجه به آثار و اماکن تاریخی و هویتی واقع در منطقه را یکی از سیاست های مهم این مجموعه دانست و گفت: بر همین مبنا اعتبارات مناسبی برای حفظ و مرمت آثار تاریخی از جمله کاروانسرای خواجه نظر در شهرستان جلفا در نظر گرفته شد و در زمان مقرر با نظارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی این بازسازی ها به اتمام رسید.

ابوالفضل رنجبر با بیان اینکه مرمت اساسی و اصولی طبق اسناد و مدارک تاریخی موجود از سال ۱۳۸۵ در کاروانسرای خواجه نظر شروع شده بود، اعتبار هزینه شده در این مجموعه تاریخی را بیش از ۲۵ میلیارد ریال اعلام و اظهار کرد: علاوه بر این مبلغ ماهانه افزون بر ۴۰۰ میلیون ریال نیز برای نگهداری مناسب مجموعه از سوی منطقه آزاد تجاری - صنعتی ارس هزینه می شود.

وی استقبال گردشگران داخلی و خارجی از کاروانسرای خواجه نظر را بسیار خوب توصیف کرد و افزود: با توجه به اینکه این بنای تاریخی در مسیر دسترسی اثر جهانی کلیسای سنت استپانوس و نیز کرانه های زیبای ارس واقع شده است، از سوی گردشگران داخلی و خارجی همواره و در طول شبانه روز مورد بازدید قرار می گیرد.

رنجبر با بیان اینکه تمام مراحل مرمتی این اثر تاریخی طبق نظر و نظارت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی انجام شده است، یادآور شد: هم اکنون این کاروانسرا دارای چهار کلبه اقامتی، کافه رستوران، موزه و نمایشگاهی از آثار صنایع دستی منطقه می باشد که برای بازدید گردشگران و علاقمندان به طور شبانه روزی آماده خدمات دهی است.

وی معماری متفاوت کاروانسرای خواجه نظر نسبت به سایر کاروانسراهای دوره صفوی را مزیت مهم این اثر تاریخی برشمرد و گفت: این کاروانسرا دارای حیاط مرکزی و تعداد سه ایوان در سه طرف حیاط بر خلاف سایر کاروانسراها است و بنا در سه ضلع حیاط چرخیده و مصالح آن سنگ‌تراش و آجر می‌باشد و دارای پوشش های گنبدی شکل با طاق جناقی است که پلان مستطیل شکل دارد.

رنجبر طول بنای کاروانسرای خواجه نظر جلفا را ۲ برابر عرض آن اعلام کرد و گفت: چنین موقعیت هندسی در سایر کاروانسرها دیده نمی شود.

منبع: ایرنا