ابوالفضل حمامی - اختصاصی هم‌نوا:

روز جهانی مساجد بهانه‌ای است تا بتوان به روایت مساجدی پرداخت که پیوندشان با تاریخ اسلام، حاکمان اسلامی و میراث فرهنگی جدانشدنی است.
مسجد کبود از ابنیۀ تاریخی تبریز است که در قرن نهم هجری در زمان جهان‌شاه سلطان مغول از سلسلۀ قراقویونلو بنا شده است. این بنای باشکوه، برخاسته از دل تاریخ و تلفیق هنرها و گنجینه‌های بومی آذربایجان است که چنان‌که روایت شده جدای از دیوارهای منقوش اسلیمی این عمارت، سنگ‌فرش‌های این بنای باشکوه از معادن پیرامونی دریاچه ارومیه استخراج شده است اگرچه که امروزه اثری از این سنگ‌فرش دیده نمی‌شود و حسرت بربادرفتگی این بنای بی‌نظیر، از دیرباز در حال تکرار است و روایت اندوه گویا با تاریخ آذربایجان پیوند دیرینه دارد.
مسجد کبود و مؤلفه‌های مطرح درباره این مسجد، راز و رمزهایی با خود به‌همراه دارد که شگفتی آن، لزوم پرداخت بیش از پیش به تاريخ، معماری و جامعه زمان بنای این میراث را می‌طلبد.

در این یادداشت به چند مؤلفه‌ اساسی می‌پردازیم؛

نام‌های دیگر مسجد کبود؛ مسجد جهان‌شاه یا عمارت مظفریه
حاج حسین نخجوانی از تبریز می‌نویسد: نام این مسجد به‌ترکی گوی مسجد و به‌فارسی کبود است. مسجد جهان‌شاه نیز می‌گویند لیکن در سابق مسجد و عمارت مظفریه نام داشت و دلیل واضح بر عمارت مظریه بودن این بنا کتیبه طاق درگاه است که العماره المبارکه المظفریه اکنون نیز پيداست. عده‌ای از مورخان، این بنا را بیش از آن‌که مسجد بدانند و بنامند، چنین نوشته‌اند که این عمارت منحصر به مسجد نبوده بلکه عمارات و خانقاه و حوض‌خانه و تفرعات دیگری نیز مضاف بر آن بوده است.

این عمارت در سال ۸۷۰ هجری قمری با نظارت و سرکاری عزالدین قاپوچی بن ملک (عزالدین دربان شاه) به انجام رسیده است و نگاره زیر حاکی از این گفته است.

نیز درباره مسجد کبود باید گفت مسجد کبود تبریز تنها مسجد آبی لاجوردی جهان نیست بلکه سه مسجد دیگر در استانبول، افغانستان و ایروان وجود دارد که آن‌ها را نیز به نام مسجد کبود می‌شناسند. 

نسبت بانیان مسجد کبود و گوهرشاد
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد گوهرشاد آغا بانی مسجد معروف مشهد، خواهر قرایوسف پدر جهان‌شاه است که زوجه میرزا شاهرخ‌بن امیر تیمور است.

راه‌پله‌ای که ویژه بانوان است

چنان‌که گفته شده است بانی مسجد کبود یک زن بوده است وراه‌پله‌ای  در بخش زنانه مسجد قرار دارد که باعث می‌شد زنانی که قبل از آغاز مراسم به آنجا می‌رفتند درنزدیک محراب حضور داشته باشند.

نخستین مرمت‌کار مسجد کبود

میرزا محمدعلی‌‌خان تربیت در زمان ریاست خود در شهرداری تبریز، در سنوات ۱۳۰۷-۱۳۰۸ مختصر اصلاح و تعمیر در مسجد ایجاد کرد.
همچنین مدیرعامل انجمن دوستداران میراث فرهنگی آذربایجان شرقی با اشاره به زمان شروع مرمت مسجد کبود، در ۱۶ دی ۱۳۹۹ در گفت‌وگو با ایسنا گفته است: مرمت این مجموعه از سال ۱۳۱۸ با ساختن دیوارها آغاز شد و پایه‌های گچی در سال ۱۳۵۴ بیرون آورده شد؛ سر درب مسجد کبود به‌احتمال زیاد و بر اساس مستندات، در موزه‌ی توپ قاپی ترکیه قرار دارد، چرا که گفته می‌شود هنگام حمله‌ی عثمانی‌ها آثاری شامل قرآنی به دست‌خط حضرت علی (ع)، سر درب مسجد کبود و اشیایی از مجموعه‌ی حسن پادشاه را به همراه خودشان بردند.

مسجدی برای اهل سنت
آنچه در روایات‌ و کتب تاریخی آمده این است که مسجد کبود، مسجدی برای اهل‌سنت بوده است و در اطراف مسجد، قبرستان‌هایی وجود دارد که مستنداتی دال بر سنی بودن افراد مدفون در این قبرستان‌ها مطرح است.
جدای از این، مورخان ازجمله موسیو تاورنیه فرانسوی که در سنه ۱۰۴۶ هجری به ایران آمده، چنین نوشته‌اند که ایرانیان مسجد کبود را متروک رها کرده‌اند و به آن به چشم معبد کفار نگاه می‌کنند چراکه اهل‌سنت پیروان عمر آن را بنا کرده‌اند.
این نگاه تا روزگار امروز جاری است. نماز جماعت اهل تشیع در این مسجد برگزار نمی‌شود و اگرچه‌ که در سال‌های اخیر بنا به شنیده‌ها، یکی از روحانیون تبریزی سعی بر اقامه نماز جماعت در این مسجد را داشت اما این اقدام عملی نشد چراکه اگر به وقف‌نامه این مسجد توجه کنیم چنین آمده است: وقف‌نامۀ مسجد کبود معروف به وقف‌نامه صریح‌الملک است. اين وقف‌نامه در سال ۱۲۶۵ق در دارالسلطنه تبريز، توسط امير نظام گورهی به خزانه سلطنتی فرستاده شد. از شروط قید شده در این وقف‌نامه آن است که امام‌جماعت این مسجد باید شیخی با تقوا از صوفیه، دارای اخلاق حمیده و مذهب اهل‌ سنت باشد. همچنین برای واعظ مسجد هم شرط تبعیت از مذهب اهل ‌سنت آمده است.

نیز نگاره‌هایی در این مسجد وجود دارد که گویا نام و القاب خلفای اربعه مسلمانان اهل سنت، ابوبکر، عمر، عثمان و علی ابن ابی طالب است اما طی زمان مخدوش شده‌اند:

فزونی نگاره‌های طاق‌ها و دیوارهای مسجد مسما به نام محمد (ص) و علی (ع)
اگرچه مسجد کبود و روایت‌های پیرامون آن اشاره‌ به اهل سنت دارد اما در سردر و کتیبه اصلی مسجد، بالای نام جهان‌شاه، نام بزرگان تشیع آمده است.

شعری فارسی بر سردرب مسجد کبود

بر سر درب این مسجد یک بیت شعر به زبان فارسی به یادگار مانده است:

 کردار بیار و گرد گفتار مگرد
چون کرده شود، کار بگوید که، که کرد

چند قید دیگر از وقف‌نامه مسجد کبود

آنچه در روزگار قدیم معمول بوده، وقف‌نامه های جالب توجهی است که وقف‌نامه مسجد کبود نیز مستثنای از این قضیه نیست و این چند بند نیز گویای این ادعا درخصوص وقف‌نامه های مرسوم زمان قدیم است که بازخوانی می کنیم:

- قائم‌مقام متولی را نايبی برای ضبط موقوفات باشد.
ثانيا دو دبير يا کاتب داشته باشد که يکي در تبريز بماند و ديگري در ولايات گردش کرده موقوفات را بازرسي نمايد و محاسبات آن رسيدگي کند؛

- يک قاضي بر اين اوقاف ناظر قرار دهند و او قاضي قطب الدين عتيق بن المولي قاضي جلال الدين محمد عتيقي است و بعد از او فرزندان وي نسلا بعد از نسل ناظر اين موقوفات خواهند بود و در حکم وکيل و مأمور ادعاهاي کاذبه بر اين موقوفانند و هر سال به ايشان هجده هزار دينار بدهند؛

- دو مؤذن کودک خوش آواز که اذان گويند که به هر کدام از آنها چهار هزار دينار بپردازند؛
- معلمي که ده يتيم را قرآن بيآموزد و به او هر سال پنج‌هزار دينار بدهند و ايتام مذکور را در خانقاه اطعام کنند.

منبع: مسجد کبود، فیروزه اسلام. جمال ترابی طباطبایی. تبریز: مهد آزادی، 1379.