در این خصوص با «دکتر لیدا بلیلان‌اصل» گفتگو داشتیم. خانم بلیلان، دانش‌آموخته دکترای معماری است و هم اکنون به عنوان دانشیار این رشته در دانشگاه آزاد اسلامی تبریز فعالیت دارد. تالیف کتاب «دارالسلطنه تبریز» تبریز و بیش از ۳۰ مقاله علمی از آثار این پژوهشگر تبریزی است.

همنوا | زهرا حسین زاده

به عنوان سوال نخست بفرمائید ساختار شهری تبریز با چه میراثی و در چه وضعیتی از صفوی به قاجار رسید؟

به طور کلی برای شهرهای سنتی ایران، پنج عنصر اصلی می‌توان در نظر گرفت: مسجد، ارک حکومتی، بازار، محلات و گذرگاه‌ها. تبریز اواخر قاجار به واقع میراثدار مجموعه‌ای از این عناصر و اندام‌های متعلق به سال‌ها و قرون گذشته بود. در دوره قاجار بافت شهر و سازمان فضایی آن از نظر ساختی و ماهوی تفاوت عمده‌ای با شهر دوره صفوی نداشت و بازار، کماکان لولای اصلی و ستون فقرات شهر بود. در این دوره مجموعه حکومتی صفوی که در بخش شمال رودخانه آجی‌چای و در میدان حسن‌پادشاه متمرکز بود، به مجاورت این مسیر و متصل به دروازه باغمیشه انتقال یافت.

بازار تاریخی شهر چه تاثیری در شکل‌گیری سایر فضاها داشته است؟

در بررسی تاریخ شهرسازی و معماری، تبریز می‌توان گفت استقرار بازار در مرکز هندسی، شهر موجب شده تا از دوره قاجار، راه‌ها با انشعاب از بازار و به حالت شعاعی توسعه بیابند. مجموعه بازار مسجد جامع و ارک در کنار یکدیگر، هسته اصلی شهر را تشکیل می‌دادند و این خود یکی از عوامل مهم شکل‌دهی به نظام شعاعی شهر به شمار می‌رفت.

یکی از نقاط قوت شهرسازی تبریز در این دوره تهیه و تدوین نقشه دارالسلطنه است این نقشه در چه شرایطی تهیه شد و چه تاثیری بر آتیه شهر گذاشت؟

«نقشه دارالسلطنه قراجه‌داغی» اولین نقشه‌ای است که بعد از نابودی «باروی نجف‌قلی‌خانی» ترسیم شده است. این نقشه به دستور ولیعهد (مظفرالدین میرزا) زیر نظر «سرهنگ قراجه داغی»، با همکاری کارشناسان فرانسوی و در مدرسه دارالفنون طراحی شده و در واقع یکی از معتبرترین و شاید از کامل‌ترین نقشه‌های تهیه شده از تبریز تا اواخر دوره قاجار است. نقشه‌برداری مدرن در ایران با تهیه این نقشه آغاز شد. بعدها به این نقشه، رنگ هم اضافه شد. در این نقشه برای اولین بار مفهوم امروزی توپوگرافی به کار گرفته شده است و برای نخستین بار نقشه محله‌ها با تاکید بر مرز بین آنها مشخص شده است.

اشاره کردید به نقش راه‌ها و گذرگاه‌ها؛ تبریز با جاده ابریشم شناخته می‌شود این مسیر جهانی چه تاثیری در ساختار داخلی شهر داشته است؟

البته علاوه بر جاده مهم و تجارتی ابریشم جاده «بغداد-ری»، دیگر مسیر برون‌شهری در این دوره است. مطالعه بافت تبریز دوره قاجار نشان می‌دهد که بازار تبریز که در سفرنامه‌ها از رونق و وسعت آن سخن‌های بسیار رفته، و نیز بناهای مهمی همچون مسجد کبود، در بدنه مسیر ابریشم شکل گرفته‌اند. مهم‌ترین راه‌هایی که استخوان‌بندی اصلی شهر را تشکیل می‌دهند یکی راه واصل از دروازه خیابان به دروازه شتربان است که در مسیر بین قاره‌ای آسیا به اروپا یعنی جاده ابریشم واقع شده است. راه دیگر که اهمیت کمتری دارد اما قدیمی‌تر است جاده بغداد-ری است. این راه از دروازه گجیل تا دروازه باغمیشه می‌گذشته و از شرق به سراب و اردبیل و از غرب به مراغه و کرمانشاه و در ادامه به عتبات و بغداد میرسیده است.

از جمله حوادث ناگوار این دوره دو زلزله مهیب سالهای ۱۷۷۴ و ۱۷۸۰ میلادی است که تقریباً تمام سرمایه‌های باستانی و ساختار شهری تبریز را در میان خاک‌ها مدفون کرده است. شهرسازی تبریز از میان ویرانه‌های این زلزله ها چطور بازآفرینی شده است؟

این زلزله‌ها همان طور که اشاره شد از بزرگترین زلزله‌های در سده‌های اخیر شناخته می‌شود و به قدری مهیب بوده‌اند که عملاً امکان امداد و نجات و آواربرداری در بخش‌های گسترده‌ای از شهر وجود نداشته است. پس از خرابی‌های گسترده زلزله، بازسازی مجدد شهر هربار توسط مردم آغاز شد. اتفاقاتی که پس از این زلزله ها در ساختار شهر تبریز روی داد را می‌توان نقطه آغاز توسعه تبریز دانست. ساخت حصارها برج و بارو و هشت دروازه از جمله تحولاتی است که پس از این زلزله‌ها روی داد.

اشاره کردید به هشت دروازه تاریخی شهر که همواره در معماری تاریخی شهر از آن یاد می‌شود. کارکرد و پیشینه این درب‌ها را لطفاً روشن‌تر توضیح بفرمایید.

وقتی «امیر نجف‌قلی‌خان دنبلی» به بیگلربیگی تبریز منصوب شد، اقداماتی انجام داد که نام او را به عنوان «بنیانگذار تبریز فعلی» مطرح کرد؛ از جمله این اقدامات، ساخت حصاری بود که پس از زلزله دور تا دور شهر تبریز را گرفت. این طرح دو سال به طول می انجامد و پس از درگذشت وی فرزندش در زمان عباس‌میرزا به سال ۱۲۲۴ هجری قمری (۱۸۰۹ میلادی) علاوه بر اتمام ساخت بارو، اقدام به حفر خندق در اطراف حصار کرد. حصار نجف‌قلی‌خانی هشت دروازه داشت. درب خیابان، باغمیشه، سرخاب، شتربان، استانبول،گجیل، مهادمهین و نوبر.

 عباس‌میرزا نایب‌السلطنه به سال ۱۲۴۱ هجری‌قمری (1826 میلادی) زمین‌های اطراف بارو را «به مسافت یک تیر پرتابی» از مردم خرید و موجبات گسترش شهر را فراهم آورده و سربازخانه و میدان مشق به ولیعهد‌نشین تبریز اضافه کرد. پس از عباس‌میرزا حصار جدید رو به خرابی گذاشت و در زمانی که «عزیزخان مکری» سردار کل آذربایجان بود، توسط وی به کلی تخریب و اراضی متعلق به حصار نیز بفروش رسید. بدین ترتیب تبریز ولیعهد‌نشین و دومین شهر بزرگ کشور شده و از نقطه نظر سیاسی یکی از مراکز اصلی تصمیم‌گیری‌ها می‌شود، تا جایی که هیئت‌های اعزامی انگلیس و روس غالباً در این شهر به سر می‌بردند.

سال‌های میانی و پایانی دوره قاجار، دوره ای است که شاهد نوگرایی‌هایی در برنامه‌های شهرسازی هستیم. این وضعیت چه سرنوشتی برای شهر رقم زد؟

متاسفانه با آغاز خیابان‌کشی‌ها و گسترش پدیده اتومبیل در شهر، برخی از کیفیات انسان‌مدارانه قربانی و یا احیاناً فراموش شدند. مثال بارز این امر در تبریز، تغییر امتداد مسیر خیابان است که پیش از آن، از مقابل مسجد کبود عبور می‌کرد. بخش انحراف‌یافته این معبر یعنی خیابان امام خمینی (ره) کنونی از پشت مسجد می‌گذرد که این امر موجب کاهش اعتبار اجتماعی بخش پیشین شده است. اگر چه در حال حاضر تلاش‌هایی در جهت احیای آن صورت گرفته اما حتی در صورت موفقیت این طرح نیز باید قبول کنیم که میراث تاریخی از دست رفته هرگز قابل احیا نیست.