×

منوی اصلی

اخبار ویژه

امروز : شنبه 20 بهمن 1403  .::.   برابر با : Saturday 8 February 2025  .::.  اخبار منتشر شده : 26533 خبر
قفل سلجوقی، یادگار «قلعه ضحّاک‌ماران» در موزه آذربایجان

همنوا | فاطمه اصل صریرائی، رئیس موزه آذربایجان


در ایران پس از اسلام، هنر و زیبایی در آثار فلزی دوره سلجوقی به اوج می‌رسد و سعی بر آن بوده که ظرافت و ابهت هنر فلزکاری ایران پیش از اسلام، به خصوص دوره ساسانی را حفظ نمایند. امروزه به وضوح می‌توان، اوج هنر فلزکاری دوره سلجوقی را در اغلب موزه ‌های جهان، به خصوص موزه‌های کشورهای اسلامی مشاهده کرد. آثاری چون گوشواره و گردنبند و آیینه که به اشکال مختلفِ حیوانات و پرندگان فرم یافته‌اند و یا شمعدان، عودسوز، تنگ، صندوقچه و قفل‌های فولادی و مفرغی که اغلب به خط نسخ و کوفی مزین گردیده‌اند و هدف از این مطلب، معرفی یکی از زیباترین و شاخص‌ترین آثار هنری موزه آذربایجان با نام قفل رمزدار دوره سلجوقی است که با شماره اموال فرهنگی 8132 در مجموعه موزه آذربایجان و به شماره ملی 1600 در فهرست آثار ملّی کشورمان به ثبت رسیده است. این اثر در بخش اسلامی این موزه و در ویترین فلزکاری‌های دوره اسلامی در معرض نمایش قرار گرفته است.
قفل‌سازی، فنّی است که هم‌زمان صنعت و هنر را درهم آمیخته است؛ چرا که هر دو جنبه  کارکرد و زیبایی را مورد توجه قرار می‌دهد. پیشنه و سابقه ساخت قفل بر ما آشکار نیست اما تاریخ نشان می‌دهد آنگاه که انسان حریمی برای زندگی خویش تعیین کرد  با روش‌های مختلف در صدد برآمد که از حریم خصوصی خود محفاظت نماید که از چیدن سنگ‌ها بر روی هم شروع گردیده و تا قفل و کلیدهای پیچیده ادامه داشته‌است. احتمالاً اولین قفل‌ها از چوب ساخته شده‌اند و با گذشت زمان ظرافت، زیبایی و پیچیدگی خود را بدست آورده‌اند. « قدیمی‌ترین کلیدی که تاکنون پیدا شده، از منطقه بین‌النهرین است. این کلید که چهار هزار سال قدمت دارد، در حفاری‌های قصر «خرس‌آباد» نینوا کشف شده و متعلق به کلون‌های چوبی شبیه کلون‌های امروزی است. نظیر این کلید از مقبره‌های فراعنه مصر نیز بدست آمده‌است. کلون مصری با کلونی که امروزه در بسیاری از مناطق آسیا (از جمله ایران‌) و شمال آفریقا به کار برده می‌شود، فرق چندانی ندارد و در مجموع از چوب ساخته شده‌است. (احمدی ملکی، 1398 :22)
«لطف الله هنرفر» در کتاب صنایع دستی ایران (زیر نظر جی کلاک) درباره قفل‌سازی در ایران می‌نویسد: «ایرانیان دست‌کم از سده ششم میلادی و بسته به این که شواهد بدست آمده از مقابر همدان (و دیگر مناطق ایران) را چگونه تعبیر کنیم، شاید از روزگاران پیش از آن نیز، قفل به کار می برده‌اند. بدبختانه این صنعت کهن ، امروزه در حال زوال است» .به نظر می‌رسد منظور هنرفر قفل‌های آویز فلزی باشد چون بر مبنای محاسبات و قراین پژوهشی، ساخت قفل‌های چوبی در ایران به زمان‌های بسیار پیش از آن می‌رسد. (همان).
 بر اساس پژوهش‌های نویسنده در زمینه صنایع در حال زوال بازار تبریز در سال 1384 به گفته صاحبان فنّ در بازاز تبریز، یکی از مهم‌ترین صنایع آذربایجان فنّ ساخت قفل و کلید بوده است که به صورت نیمه‌دستی و صنعتی انجام می‌گرفت ولی دیگر آثاری از آن باقی نمانده‌است؛ در حالی که بر اساس سفرنامه‌ها و کتب تاریخی به خصوص «سفرنامه جوزافا باربارو، جهانگرد ونیزی که در زمان اوزون حسن آق قویونلو به ایران سفر کرده بود از منطقه صنعتی خاصی به نام «بش‌کوی» Besh köy در حوالی تبریز یاد می‌کند که ابزارهای کاربردی فلزی  و سازه‌های گوناگون فنّی در آن ساخته می‌شد. هرچند باربارا به مکان دقیق بش‌کوی اشاره‌ای ننموده ولی بر اساس دیگر اشارات او مبنی بر مسیر و فاصله حرکت -به طرف جنوب تبریز و طی فاصله‌ای حدود 15-14 فرسخ  (حدود 90-80 کیلومتر)_کاروان سلطانی که او نیز با آنان همراه بوده است و اشاره وی به آبادی بزرگی به نام شیراز در نزدیکی بش‌کوی، شاید بتوان گفت این منطقه همان شهر عجب‌شیر باشد. در حال حاضر در حومۀ شهر عجب شیر روستایی قدیمی به نام شیراز قرار دارد». (همان)

قفل رمزدار مکشوفه از «قلعه ضحّاک‌ماران» عجب شیر
اين قفل از نوع  قفل‌هاي ثابت و از جنس مفرغ است که بر صندوقچه‌اي احتمالاً فلزي نصب بوده است. این قفل رمزي به شکل مکعب مستطيل که ديواره هاي جانبي آن  به روش لحيم‌کاري و همچنين با قطعاتي به شکل گل زنبق که اين گل‌ها نيز به روش پرچ به قطعات وصل شده‌اند که به غير از عمل استحکام‌بخشي جنبۀ تزئين و زيبائي را نيز در آن به کار برده است. نام سازندۀ قفل در حاشيه پايين به صورت عبارت «عمل محمود بن محامد اصفهاني سنه ثسو» حك شده است. کلمه «ثسو» به ابجد عبارت است از 566 هجري قمري که سال ساخته شدن قفل را نشان مي‌دهد. اين قفل داراي چهار عقربه يا بادامك است که اطراف آنها به  35  قسمت تقسيم شده و روي هر کدام، يك حرف با خط کوفي حك گردیده که اين تقسيم بندي ضريب اطمينان و ايمني قفل را بالا می‌برد تا جايي که با حساب رياضي  و با به توانِ 4 رساندن عددِ   35 عدد 56615 به دست مي‌آيد که تعداد دفعاتِ رمز قفل را نشان مي‌دهد. مکانيزم اين قفل به اين ترتيب بوده است که سازنده در زير هر بادامك پولکي که به شکل گل  35 پر بوده و روي يك نوار فلزي متحرک نصب مي‌باشد با 35 شيار نصب شده و توسط ميخ کوچک سورخ‌داري به بادامك متصل و توسط خاري که از سوراخ گذشته و وارد شيار مي‌گرديد، رمز آن تثبيت مي‌شد. به هنگام کشف، رمز اين قفل به ترتيب حروف «ک،د،ا،ي» بوده است که اين رمز قابليت تغيير را نيز دارد. اين قفل در سال 1366در منطقه «قلعه ضحّاک ماران» در منطقه جنوب غربي سهند واقع در شمال شرقي شهرستان عجب‌شير کشف شده‌است. بر اساس تاریخ نگاشته شده روی آن، این اثر متعلق به دوره سلجوقی و به سال 655 هجری قمری است. ابعاد این قفل رمزی به شرح زیر است:
ضخامت  1/0سانتي متر، عرض:  1/9سانتی متر، ارتفاع : 5/3سانتي متر، طول:  5/25سانتی متر

 

منابع: 
* آرشیو موزه آذربایجان
* احمدی ملکی،رحمان،1398،قفل های دست ساز آذربایجان، تهران،فرهنگستان هنر

برچسب ها :

  • دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تیم مدیریت در وب منتشر خواهد شد.
  • پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
  • پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.