در اولویت نبودن قاره آفریقا تا جایی ریشه دوانده که حتی در شرایط سخت تحریمی و فشار حداکثری هم نگاه‌مان به این سو سوق پیدا نکرد.

در همین حال، کشورهای دیگر از چین گرفته تا برزیل و عربستان و امارات و ترکیه طی دو دهه گذشته آنچنان در این قاره نفوذ پیدا کردند که شاید کمتر فرصتی برای ایران باقی مانده باشد. این کشورها در حالی فرصت‌ها و امکانات آفریقا را از آن خود کردند که قبل از آن‌ها آمریکا و کشورهای اروپایی این سرزمین را به لحاظ سیاسی، اقتصادی، امنیتی‌ و غیره درنوردیده بودند.

در عین حال دولت سیزدهم در ۲ سال گذشته گام‌های قابل توجهی را بعد از یک دهه سکوت کامل در آفریقا برداشته است. سفر «سید ابراهیم رئیسی» رئیس‌جمهور به سه کشور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه و امضای تفاهم‌نامه‌های اقتصادی و تجاری با این کشورها در شرایطی که به لحاظ سیاسی این کشورها تحت فشار برای نپذیرفتن ایران هستند، حاکی از رویکرد مثبت و جدی دولت برای ورود به قاره افریقا و گسترش همکاری‌هایش است.

تلاش این دولت برای پیوستن به نهادها و گروه‌های چندجانبه و بین‌المللی در کنار گسترش روابط دو جانبه نیز قابل توجه است تا جایی که این تلاش امروز از سوی کشورها و گروه‌های بین‌المللی نیز دیده می‌شود و آن‌ها خواستار حضور ایران در کنار خود هستند.

بعد از عضویت ایران در پیمان شانگهای و تلاش برای تنش‌زدایی در منطقه و آشتی با عربستان، با ابتکار وزیر خارجه آفریقای جنوبی ایران به جمع دوستان گروه بریکس دعوت شد و وزیر خارجه کشورمان در نشستی به این منظور در خردادماه در شهر کیپ‌تاون شرکت کرد. اکنون نیز در آستانه برگزاری نشست سران بریکس در آفریقای جنوبی هستیم که قرار است شهریور ماه در شهر ژوهانسبورگ برگزار شود ونیز در این نشست شرکت خواهد کرد.

از آنجایی که دولت سیزدهم نگاه به آفریقا را در سیاست خارجی خود بعد از نگاه به همسایگان و منطقه در اولویت قرار داده است، انتظار می‌رود سفر رئیسی به آفریقای جنوبی علاوه بر تعامل و گفت‌وگو برای همکاری‌های چندجانبه، زمینه‌ساز همکاری‌های گسترده دو جانبه با آفریقای جنوبی باشد.

در همین راستا، «مهدی آقاجعفری» سفیر جمهوری اسلامی ایران در آفریقای جنوبی در گفت‌وگویی اظهار کرد: آفریقای جنوبی یکی از مهم‌ترین کشورهای آفریقاست و جایگاه بسیار مهمی در سیاست خارجی ایران دارد و می‌توان گفت مهمترین شریک ما در آفریقاست. آفریقای جنوبی شریک استراتژیک ما در زمینه‌های مختلف در این قاره است.

این دیپلمات با بیان این‌که ایران روابط سیاسی پایدار و رو به جلویی با آفریقای جنوبی دارد و دو کشور همیشه در موضوعات مختلف سیاسی بین‌المللی کنار هم بوده‌اند، گفت: پس از انقلاب اسلامی، ایران در حمایت از مبارزات مردم آفریقای جنوبی رابطه خود را با رژیم آپارتاید قطع کرد و در کنار مردم این کشور ایستاد و بعد از فروپاشی آپارتاید نیز رابطه‌مان را با آفریقای جنوبی از سر گرفتیم.

وی ادامه داد: آفریقای جنوبی نیز به ویژه در سال‌های اخیر در موضوعاتی که درباره ایران در مجامع بین‌المللی مطرح بوده، در کنار ایران ایستاده است، به خصوص در دوره‌ای که این کشور عضو شورای امنیت بود، نه تنها از مواضع ایران حمایت کرد بلکه کشورهای دیگر را هم به حمایت از مواضع ایران تشویق و متحد می‌کرد.

این دیپلمات ایرانی خاطرنشان کرد: آفریقای جنوبی از جمله کشورهایی بود که در محکومیت خروج یک جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ بیانیه داد و این اقدام رئیس‌جمهور وقت آمریکا را رد کرد. آفریقای جنوبی همواره در موضوع هسته‌ای، برجام و لغو تحریم‌ها کنار ما بوده است، به خصوص در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از مهم‌ترین حامیان ایران بوده است.

آقاجعفری با اشاره به دعوت وزیر خارجه آفریقای جنوبی از ایران برای شرکت در نشست دوستان بریکس که خرداد ماه گذشته در سطح وزیران خارجه کشورهای عضو و دوستان بریکس در کیپ‌تاون برگزار شد، گفت: یکی از نشانه‌های تعامل مثبت دو کشور، دعوت وزیر خارجه آفریقای جنوبی از همتای ایرانی خود آقای امیرعبداللهیان برای شرکت در نشست دوستان بریکس بود که برای اولین بار، وزیر ما به این نشست دعوت شد و مذاکرات خوبی هم در حاشیه نشست بریکس با همتایان خود داشتند که بسیار مفصل بود.

وی تاکید کرد: ایران و آفریقای جنوبی برای گسترش روابط به ویژه روابط اقتصادی آماده هستند و امیدواریم روابط اقتصادی دو کشور را که هم سطح روابط سیاسی نیست، ارتقا دهیم زیرا ظرفیت و توانمندی دو طرف بسیار گسترده‌تر از شرایط فعلی است.

سفیر ایران در ادامه درباره تعاملات اقتصادی دو کشور به ویژه در دولت سیزدهم تصریح کرد: تا قبل از تحریم ایران در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ به آفریقای جنوبی نفت می‌فروختیم اما تحت تاثیر تحریم‌ها این تعامل کاهش یافت. تبادلات تجاری غیرنفتی دو کشور معمولا در حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیون دلار در سال بوده اما در دو سال گذشته این حجم افزایش چشمگیری داشته است، به نحوی که در سال ۱۴۰۰ به ۲۵۰ میلیون دلار و در سال ۱۴۰۱ به ۳۱۲ میلیون دلار رسید.

آقاجعفری با بیان اینکه سیاست خارجی دولت سیزدهم که مبتنی بر دیپلماسی پویا، متوازن و تعامل هوشمند است، در آفریقا نگاه جدیدی را دنبال می‌کند و امید می‌رود شرایط ایران در آفریقا نسبت به قبل بهبود یابد، ادامه داد: در راستای ارتقا و بهبود روابط اقتصادی دو کشور، هفته جاری پانزدهمین کمیسیون مشترک ایران و آفریقای جنوبی برگزار می‌شود و پس از آن شاهد حضور رئیس‌جمهور کشورمان در نشست سران گروه بریکس در شهریورماه در ژوهانسبورگ هستیم و این سفر به دعوت رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی انجام می‌شود.

این دیپلمات ایرانی به حوزه‌های مورد علاقه دو کشور برای همکاری‌های اقتصادی اشاره کرد و گفت: در بحث سرمایه‌گذاری و صدور خدمات فنی مهندسی، آفریقای جنوبی بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی در ایران بعد از انقلاب اسلامی است. شرکت‌ ساسول در گذشته در حوزه نفت و پتروشیمی در ایران حضور داشته و شرکت MTN را شاید بتوان بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی پس از انقلاب اسلامی در حوزه ارتباطات و تلفن همراه بدانیم که حضور بسیار موفقی در ایران دارد.

وی افزود: ما تلاش داریم شرکت‌های خصوصی بیشتری در بازار آفریقای جنوبی در زمینه‌های مختلف سرمایه‌گذاری و مشارکت داشته باشند.

سرمایه‌گذاری شرکت ساسول در حوزه پتروشیمی با مشارکت شرکت ملی پتروشیمی ایران صورت گرفته که به آریا ـ ساسول معروف است. همچنین شرکت ام‌تی‌ان آفریقای جنوبی با شرکای ایرانی تحت نام ایرانسل در حوزه تلفن‌های همراه فعال است که از جمله موفق‌ترین سرمایه‌گذاری‌های خارجی انجام شده از سوی این کشور در ایران بوده است.

آقاجعفری در ادامه گفت‌وگو با اشاره به سفر رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی در سال ۱۳۹۵ به ایران که برای اولین بار در این سطح بعد از انقلاب اسلامی انجام شد، گفت: در آن سفر سران دو کشور توافق کردند که حجم مبادلات تجاری‌ بین دو کشور به سقف ۲ میلیارد دلار افزایش یابد. اما اتفاقات متعددی پس از آن رخ داد، به خصوص خروج ترامپ از برجام و اعمال تحریم‌های یک‌جانبه و حداکثری آمریکا و همچنین همه‌گیری کرونا که در مجموع باعث شد سرعت رشد همکاری‌ها کاهش یابد، اما خرسندم که بگویم این روند از ۲ سال قبل مجددا سرعت گرفته است.

سفیر ایران در پرتوریا تاکید کرد: برای این‌که با آفریقای جنوبی رابطه‌ای مثبت و رو به جلو داشته باشیم، باید زیرساخت‌های لازم را فراهم کنیم، از جمله خطوط کشتیرانی و هوایی مناسب که مردم و تاجران به راحتی بتوانند از این طریق با یکدیگر تعامل کنند؛ به ویژه به روابط بانکی مطلوب نیاز داریم و تا این زیرساخت‌ها فراهم نشود نمی‌توان به بهبود روابط و همکاری‌های اقتصادی در سطح مورد انتظار سران دو کشور دست یافت.

وی همچنین تصریح کرد: راه‌اندازی پرواز مستقیم بین تهران-ژوهانسبورگ یا دیگر شهرهای مهم آفریقای جنوبی و یا خط مستقیم کشتیرانی ضمن آنکه به اراده و تصمیم جدی دولت‌ها بستگی دارد، به حجم روابط اقتصادی نیز بستگی دارد زیرا روابط باید به سطحی برسد تا ایجاد برخی زیرساخت‌ها توجیه اقتصادی و تجاری نیز داشته باشد. البته برخی معتقدند ابتدا باید زیرساخت فراهم شود تا حجم روابط افزایش یابد، در عین حال معتقدم نباید منتظر ماند، باید به هر شکلی کار را پیش برد.

این دیپلمات کشورمان درباره شرایط صدور روادید آفریقای جنوبی برای ایرانیان گفت: از طرف ایران برای صدور سریع و روان روادید برای اتباع آفریقای جنوبی مانعی وجود ندارد ولی در طرف آفریقای جنوبی هنوز شرایط مطلوب ایجاد نشده است. در عین حال دولت آفریقای جنوبی در تلاش است با ایجاد سیستم جدید، صدور روادید الکترونیک را برقرار کند تا از این طریق صدور روادید برای ایرانیان تسهیل و تسریع شود.

آقاجعفری درباره نگاه تاریخی و فرهنگی ایران به قاره آفریقا که همواره این نگاه عقب‌تر از نگاهش به غرب و شرق (قاره‌های آمریکا و اروپا و آسیا) بوده است؟ اظهار کرد: ما سال‌هاست که با آفریقا رابطه داریم ولی امکانات لازم برای یک رابطه گسترده را فراهم نکرده‌ایم. حتی قبل از تحریم‌ها هم ما روابط بانکی و خطوط ارتباطی لازم (کشتیرانی و هوایی) را با آفریقا نداشتیم.

آقاجعفری یکی از مهم‌ترین موانع روابط ایران با کشورهای آفریقایی را سهیم‌نکردن و درگیر نکردن بخش خصوصی کشور به خصوص در روابط تجاری و اقتصادی در آفریقا عنوان کرد و افزود: دولت باید بتواند بخش خصوصی را به سمت آفریقا هدایت و حمایت کند و در این مسیر ساز و کارهای و تسهیلات لازم را ایجاد کند.

سفیر کشورمان در آفریقای جنوبی در پاسخ به اینکه معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه که مدتی است تسهیل‌گری روابط اقتصادی میان ایران با کشورهای مختلف را بر عهده دارد، در رابطه با قاره آفریقا چه اقداماتی انجام شده است، اظهار کرد: در سمینار سفرا که اوایل سال جاری در تهران برگزار شد، رئیس‌جمهوری و معاون اول رئیس‌جمهور بر کار با آفریقا تاکید کردند و به صراحت گفتند که کار با آفریقا باید در اولویت قرار گیرد. از این رو معتقدم معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه نهایت تلاشش را می‌کند ولی به تنهایی نمی‌تواند معجزه کند. علاوه بر اراده مقامات عالی برای این کار باید این اراده به مدیران میانی نیز منتقل شود تا آن‌ها هم پای کار بیایند. نمی‌توان از وزارت‌ خارجه انتظار داشت جور سایر دستگاه‌ها را به تنهایی بکشد.

او تاکید کرد: همه دستگاه‌ها باید کمک کنند تا بخش خصوصی را در این کار سهیم کنیم. تا بخش خصوصی فعال و تقویت نشود، در آفریقا جایگاه مناسبی نخواهیم داشت.

این دیپلمات ایرانی درباره فعالیت ستاد آفریقا و نقش آن در بهبود روابط با قاره آفریقا اظهار کرد: در سال ۱۳۷۵ شورای عالی آفریقا به ریاست رئیس‌جمهور وقت تشکیل شد. در در دولت بعد این شورا چند سالی راکد ماند و سپس ریاست ستاد آفریقا به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور تغییر کرد و در دولت نهم و دهم، سطح این ستاد ابتدا به معاون اجرایی رییس‌جمهور تقلیل یافت و پس از مدتی ستاد آفریقا به کل تعطیل شد. در دولت یازدهم با پیگیری وزارت امور خارجه سعی شد ستاد احیا شود و ریاست آن دوباره به سطح معاون اول رییس‌جمهور تشکیل شود تا اینکه در دی‌ماه ۹۶ اولین نشست ستاد به ریاست معاون اول وقت رییس‌جمهور تشکیل شد. در دولت سیزدهم نیز تشکیل ستاد آفریقا در دستور کار قرار گرفته اما تا امروز جلسه آن تشکیل نشده است، در عین حال امیدواریم با توجه به موافقت معاون اول رئیس‌جمهور جلسه این ستاد به‌زودی برگزار شود.

وی خاطرنشان کرد: مصوبات ستاد آفریقا به مثابه مصوبات هیات دولت است، بنابراین معتقدم این ستاد ساز و کار مهمی است که می‌تواند روابط‌مان را با کل آفریقا تسهیل کند. الان دولت توجه ویژه‌ای به این ستاد و کار با آفریقا دارد و ساز و کارش هم موجود است، کمیته‌های سه‌گانه این ستاد باید تشکیل جلسه دهند و طرح‌ها و پیشنهادها را در جهت تسهیل کار با آفریقا و به‌ خصوص حمایت از بخش خصوصی تجمیع و برای تصویب به ستاد بیاورند. در حال حاضر ستادی با این مشخصات فقط برای قاره آفریقا داریم و امیدوارم از ظرفیت‌های آن بتوانیم بهتر استفاده کنیم.

آقا جعفری گفت: قاره آفریقا، قاره فرصت‌هاست؛ هم در سطح قدرت‌های بزرگ و هم قدرت‌های نوظهور رقابت جدی برای حضور در این قاره وجود دارد و اگر بتوانیم شناخت دقیقی از ظرفیت‌های آن داشته باشیم، می‌توانیم در بازار آن سهم شایسته‌ای داشته باشیم. گسترش روابط اقتصادی با آفریقا یک بازی برد-برد برای دو طرف است اما این نیازمند شناخت بهتر و فراهم کردن الزامات آن است.

این دیپلمات کشورمان با اشاره به سفر آتی رئیس‌جمهور به آفریقای جنوبی در شهریور ماه و دیدار با مقامات این کشور در حاشیه نشست بریکس گفت: این سفر بسیار مهم است و فرصت ایده‌آلی به طور چندجانبه فراهم می‌کند و البته ملاقات‌های دوجانبه در حاشیه آن با سران سایر کشورها انجام خواهد گرفت. در عین حال باید برای سفر دوجانبه رئیس‌جمهور که ان‌شاء‌الله به‌زودی زمان آن نهایی خواهد شد، در جهت توسعه و گسترش همکاری‌های تجاری و اقتصادی طراحی و برنامه‌ریزی داشته باشیم.

وی ابراز امیدواری کرد که قبل از سفر دوجانبه رئیس‌جمهور به آفریقای جنوبی، ستاد آفریقا تشکیل و مصوبات آن به بدنه دولت نیز جهت اجرا ابلاغ شود. اگر این اتفاق بیفتد، گام مهمی برداشته شده است.

سفیر ایران تاکید کرد: کار اصلی ما در آفریقا زمانی در مسیر درست قرار گرفته که شاهد حضور قدرتمند بخش خصوصی و درگیر شدن تجار و مردم از هر دو طرف در کار اقتصادی میان ایران و قاره آفریقا باشیم.

آقاجعفری در ادامه این گفت‌وگو درباره راه‌های گسترش گردشگری میان ایران و آفریقای جنوبی تصریح کرد: ما اگر در آفریقا داشته‌های خودمان را خوب حفاظت و ترویج کنیم، بیش‌ترین گردشگر و سرمایه‌گذار را از آفریقا خواهیم داشت.

وی افزود: شرق آفریقا در گذشته حوزه تمدنی ایران بوده است، از سومالی، زنگبار، کومور، تانزانیا تا ماداگاسکار، ایرانی‌ها حضور تاثیرگذاری داشته‌اند. گروهی از ایرانیان به نام شیرازی‌ها هستند که قرن‌ها پیش به شرق آفریقا آمدند و هم‌چنان آثار حضور آن‌ها در این مناطق کاملا مشهود است. اگر به این کشورها بروید، شیرازی‌ها را می‌بینید که الان یک برند شده‌اند و شناخته‌شده هستند و بسیار ذی‌نفوذ و قوی به لحاظ تجاری و اقتصادی هستند. ما باید از این ظرفیت استفاده کنیم. متاسفانه این مجموعه ارزشمند آشنایی چندانی با عقبه خود در ایران ندارند و در صورتی که بتوانیم به عنوان مثال شیراز را به آن‌ها بهتر بشناسانیم، موجی از گردشگران از این کشورها به کشورمان سرازیر می‌شوند.

آقاجعفری تاکید کرد که باید به آفریقا نگاه بلندمدت داشته باشیم. اینکه با هر دولت، نگاه‌ها تغییر کند یا دنبال کارهای زود بازده باشیم، در آفریقا جواب نمی‌دهد. با توجه به اینکه آفریقا در اولویت دولت قرار گرفته است و شخص وزیر خارجه نیز با سابقه خوبی از فعالیت در حوزه آفریقا در راس دستگاه دیپلماسی دارد، فرصت خوبی است تا آفریقا بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

وی گفت: به این کاری نداشته باشیم که رابطه کشورمان با آمریکا، اروپا، چین یا روسیه چگونه است؛ با آن‌ها ارتباط داریم یا نداریم. باید بدون توجه به این مسائل به سراغ آفریقا برویم. نگاه به آفریقا باید بلندمدت و با برنامه‌ای جامع باشد. نباید این نگاه دست‌خوش تعاملات ما با دیگر نقاط دنیا شود. الان ترکیه، امارات متحده عربی، برزیل و عربستان به شدت در حال گسترش همکاری‌ها و روابط‌ خود در قاره آفریقا به شمول آفریقای جنوبی هستند. واقعیت این است که همین حالا هم ما در آفریقا از رقبای‌مان جا مانده‌ایم و اگر از فرصت‌ها استفاده نکنیم، جبران این عقب‌ماندگی ساده نخواهد بود. معلوم نیست فرصت‌ها در آینده باقی بماند، ما نیاز داریم با طرح و برنامه حساب شده عقب‌ماندگی‌ها را جبران کنیم.

سفیر کشورمان اظهار کرد: سال گذشته برای ایران از بهترین سال‌های کار با آفریقا بود و مبادلات تجاری ما با آفریقا به یک و نیم میلیارد دلار رسید. اما در مقایسه با حجم تجارت خارجی آفریقا با کشورهای دنیا که بیش از ۱۳۰۰ میلیارد دلار است، ما یک هزارم این سهم را از تجارت با آفریقا داریم. همین امروز باید این وضعیت را تغییر دهیم. فردا دیر است.