همنوا | فرشید باغشمال

، 19 دی، زادروز میرزاتقی‌خان امیرکبیر، صدراعظم لایق ایران در دوره قاجار است. اتفاقاً روز درگذشت او نیز با یک روز اختلاف 20 دی است! امیرکبیر 218 سال پیش در چنین روزی، دیده به جان گشود و درست در نخستین روز 45 سالگی، با دستور خام شاه مست و لایعقل، در حمام فین کاشان به قتل رسید. 
صدارت میرزاتقی‌خان امیرکبیر، یکی از نقاط عطف تاریخ ایران است. نام امیرکبیر در تاریخ معاصر با درایت، خدمت، مبارزه با فساد، توسعه علمی و فرهنگی و نهایتاً شهادت غریبانه در فین کاشان گره‌خورده،  با این حال، میراث تاریخی این صدراعظم لایق در تبریز حال و روز خوشی ندارد.  میرزاتقی‌خان امیرکبیر، از رجال شاخص قاجار بود و دومین مَسند حکومتی را در دست داشت، اما به سبب روحیه ساده‌زیستی و پرهیز از تشریفات حکومتی، برخلاف سایر شاهزادگان و حُکّام قاجاری، هیچ‌گاه تمایلی به ساخت عمارت‌ها و کاخ‌های آن‌چنانی برای خود نشان نداد. عمده میراثی که از این شخصیت تاریخی بر جای مانده، یکی دارالفنون تهران است و دیگری، خانه‌ای منتسب به دوره پیش از صدارت وی در تبریز.    

حکایت غربتِ خانه تاریخی امیرکبیر 
  خانه‌ای در محله وزیرآباد تبریز که سال‌های سال، کسی از پیشینه و حتی وجود آن خبر نداشت. گواه این بی‌خبری صحبت‌های پیرمرد سپیدمویی است که اصالتاً ساکن همین محله است. از آقای اسدالهی می‌پرسم چه اطلاعی از خانه امیرکبیر دارید؟ می‌گوید: اینجا خانه متروکه‌ای در میان یک باغ بود که  حدود 25 سال پیش اهل محل به اسم «خانه قدیمی» می‌شناختند. مدت‌های طولانی هیچ‌کس نه به باغ می‌رفت و نه جرأت نزدیکی به خانه را داشت. بعدها که این‌خانه را آباد کردند و باغ اطرافش را سامان دادند، مشخص شد که مرحوم امیرکبیر مدتی به این‌جا رفت‌و‌آمد داشته‌ است.
  وی ادامه می‌دهد: با اینکه خودم اهل همین محله هستم، تا قبل از این کارها نمی‌دانستم امیرکبیر در دوره جوانی به این خانه رفت‌وآمد می‌کرد البته همین الان هم که ارزش این خانه مشخص شده باز هم فرق چندانی با گذشته ندارد، چون همچنان بعضی‌ها نمی‌دانند این خانه چیست و چه تاریخی دارد؟ خود من هنوز داخل این خانه را ندیده‌ام.  از حاج‌آقا اسدالهی می‌پرسم، یعنی یکبار هم نشده که بخواهید وارد این خانه بشوید؟ جوابش را قانع‌کننده می‌یابم: «خیلی دوست دارم داخلش را ببینم اما خانه حالت خاصی دارد و رودربایستی مانع می‌شود که با این سن‌وسال بروم و بگویم می‌خواهم داخل خانه را ببینم! بقیه مردم هم همین‌طور هستند.»    

  مجسمه امیر، چگونه غیب شد؟
  چیزی که این پیرمرد اسمش را «رودربایستی» می‌گذارد، می‌توان طور دیگری ترجمه کرد: «محدود شدن کاربری عمومی فضاهای تاریخی و فرهنگی» نکته‌ای که احمد مسجدجامعی، عضو شورای اسلامی شهر تهران در سفر به تبریز از آن به «غربت خانه امیرکبیر» یاد می‌کند و می‌گوید: محلات تبریز منشأ اتفاقات مهمی بوده‌اند، اما بازتابی که باید «خانه تاریخی امیرکبیر» داشته باشد، در این محله دیده نمی‌شود.  وی اضافه می‌کند: بازخوردی از اصالت خانه امیرکبیر به چشم نمی‌خورد. حتی تندیسی هم که در اینجا از امیرکبیر بوده حذف شده است، بدون اینکه جایگزینی برای آن قرار داده شود.  خانه امیرکبیر با مساحت 300 مترمربع، سال 92 توسط شهرداری تبریز، تملک و مرمت و مجسمه برنزی 2.2متری از امیرکبیر اثر جعفر نجیبی نیز در مقابل آن نصب شد.  مجسمه‌ای که به یکباره غیب شد، بی‌آن‌که کسی از علت ناپدیدشدن و سرنوشت آن خبر داشته‌باشد.

خطر فضاهای مخروبه پیرامون خانه 
 مشاهدات حاکی است این اثر تاریخی، با معماری زیبا و فضاهای ارزشمند جانبی در شرایط وخیمی نگهداری می‌شود. فضای پشتی این خانه در واقع، مجموعه‌ای از مخروبه‌هاست که می‌تواند یک نقطه مستعد برای انواع بزه و آسیب باشد. به‌علاوه، کودکانی که در محوطه کناری این خانه بازی می‌کنند هر آن ممکن است در فراز و نشیب این خرابه‌ها دچار اتفاق شوند.  علاوه بر مشکلات مربوط به فضای جانبی، کاربری محتوایی خانه نیز جای درنگ دارد. کاربری این خانه سال‌ها پیش توسط شهردار وقت، برون‌سپاری شده و شهرداری منطقه4 تبریز نیز به عنوان مالک خانه تاریخی امیرکبیر، بارها تاکید کرده که در کاربرد محتوایی خانه تاریخی امیرکبیر دخالتی ندارد.  چند سال پیش، شهردار وقت منطقه4 تبریز همچنین گفته بود شهرداری، درحذف تندیس امیرکبیر از نمای روبه‌رویی این خانه، نقشی نداشته است.
 وی با بیان اینکه خانه‌ای با چنین قدمت و زیبایی، قطعاً از ظرفیت‌های فرهنگی و گردشگری در حوزه منطقه 4 است، خاطرنشان کرده بود: «پیگیر هستیم تا مکان دیگری برای موسسه‌ای که هم‌اکنون این خانه را در اختیار دارد، اختصاص دهیم تا پس از آن علاوه بر ساماندهی فضای پیرامون و فضاسازی لازم، کارکرد خانه امیرکبیر را در خدمت برنامه‌های عمومی منطقه قرار دهیم.»
با این حال، پیگیری‌ها هرگز به جایی نرسیده‌است. یک مجموعه ناشناخته شبه‌مذهبی و خصوصی، این خانه را در اختیار دارد. مجموعه‌ای که نه تنها حاضر نیست خانه را به مردم بازگرداند، بلکه حتی اصالت تاریخی خانه امیرکبیر را هم را قبول ندارند!

 خانه امیرکبیر، ربطی به امیرکبیر ندارد؟! 
یکی از متصدیان این مجموعه، با اشاره به اینکه این خانه، هیچ ارتباطی به امیرکبیر ندارد، می‌گوید: این خانه در اصل «خانه تاریخی وزیرآباد» است و به اشتباه «خانه امیرکبیر» عنوان شده است  
  وی با اشاره به اینکه این خانه هم‌اکنون مرکزی برای پاسخگویی به سوالات شرعی است، تاکید می‌کند: در صورتی که مکان دیگری برای فعالیت‌های این مرکز پیشنهاد شود که مورد تائید نیز باشد، این مرکز می‌تواند فعالیت‌های خود را در مکان جدید ادامه دهد. 
 از این فرد می‌پرسم، آیا هم‌اکنون امکان بازدید از این خانه تاریخی فراهم است؟ پاسخ می‌دهد: این خانه دو اتاق دارد و جاذبه خاصی برای بازدید ندارد!

  هیچ شکی در اصالت خانه تاریخی امیرکبیر نیست  
تردید گذاشتن در اصالت خانه تاریخی امیرکبیر، باعث شد موضوع را از کریم میمنت‌نژاد، تاریخ‌پژوه تبریزی سراغ بگیرم. میمنت‌نژاد، متذکر می‌شود: نکته مهم بحث این است که اگر این خانه مربوط به امیرکبیر نیست، چرا نام محله «وزیرآباد» گذاشته شده‌است.  
وی تصریح می‌کند: بر اساس یک رسم قدیمی، چهره‌های حکومت، در حومه شهرها برای خود باغ‌هایی داشتند و این خانه به همراه باغ اطرافش جزو مایملک خواهر ناصرالدین‌میرزا (همسر امیرکبیر) بوده‌است؛ در واقع امیرکبی، در سال‌های پیش از صدارت گاهی اواقات برای تنفس خاطر، در این باغ و این خانه تاریخی حضور داشته است و هیچ شکی نیز در این موضوع نیست.

 تعریف کاربری متناسب فرهنگی، چالش خانه‌های تاریخی تبریز
اگر چه در دوره قاجار، پایتخت نبوده اما یک مرکز ویژه برای تربیت رجال سیاسی و حکومتی به شمار می‌رفته‌ است،داز این رو بافت تاریخی این شهر از دیرباز با بناهای زیبای قاجاری شناخته می‌شد بناهایی که یکی‌یکی تخریب شده و امروز شمار کمی از آن باقی مانده‌است. از میان بناهای موجود نیز، تعداد انگشت‌شماری توسط نهادهای متولی، تملک و مرمت شده است.  با این حال، نحوه کاربرد این خانه‌ها، همواره مورد چالش بوده‌است. خانه‌های تاریخی، میراث معماری هر شهر است اما در کنار حفاظت از ویژگی‌های معماری، تعریف کاربری متناسب با شأنیت تاریخی و فرهنگی این بناها نیز بسیار حائز اهمیت است. خانه تاریخی امیرکبیر به طور بالقوه می‌تواند یک فرهنگسرا یا هنرسرا باشد، یا مرکزی برای پژوهش‌های تاریخ معاصر، یا موزه‌ای کوچک با کلی ابتکار و خلاقیت.