ناصر کاتوزیان یکی از پرکارترین و با سابقه‌ترین استادان حقوق ایران بود که سال‌های طولانی عمر خود را در تعلیم و پرورش دانشجویان، استادان و صاحب نظران حقوقی کشور سپری و خدمات ارزشمندی را در حوزه حقوق به میهن اسلامی ارائه کرد.

به گزارش همنوا به نقل از ایرنا؛ ناصر کاتوزیان در دوم اردیبهشت ۱۳۰۶ خورشیدی در یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران به نام کوچه دردار خیابان ری دیده به جهان گشود. وی تحصیلات ابتدایی را در دبستان اقبال و دوران دبیرستان را در دبیرستان علمیه تهران سپری کرد. سپس وارد دانشگاه تهران شد و به تحصیل در رشته حقوق پرداخت. کاتوزیان پس از اخذ کارشناسی حقوق، در ۲۱ سالگی با دادن دادخواست تصحیح شناسنامه که سنش را به ۲۵ سالگی بالا می برد، به عـنوان قـاضی بـه استخدام وزارت دادگستری درآمد و پس از یک سال و نیم تقریرنویسی-کارآموزی در مشهد بـه سـمت دادرس علی البدل دادگاه بخش اراک منتقل شد و سپس رییس دادگاه بخش اراک شد. وی پس از چند سال به ریاست شعبه ۲۷ دادگاه شهرستان تـهران رسید. این حقوقدان برجسته که در ۱۳۳۴ خورشیدی به عنوان قاضی وارد دادگستری شده بود، به دلیل ادامه تحصیل و پژوهش کار قضاوت را رها کرد و در رشته حقوق قضا به ادامه تحصیل پرداخت و توانست در ۱۳۳۹ خورشیدی از رساله دکتری خود با عنوان وصیت دفاع کند و به عنوان نخستین فارغ‌التحصیل دکتری حقوق در ایران شناخته ‌شود. کاتوزیان با این درجه علمی توانست به معاونت اداره حقوقی وزارت دادگستری مـنصوب شـود. در ۱۳۴۲ خورشیدی محمد باهری وزیر دادگستری وی را به عنوان دادیار دادگاه استان مازندران به ساری منتقل کرد اما همین که باقر عاملی در اسـفند همان سال به وزارت دادگستری رسید. کاتوزیان تقاضای انتقال از دادگـستری بـه دانشگاه تهران را ارائه داد. بنابراین وی در اول فروردین ۱۳۴۳ خورشیدی به عنوان استادیار حقوق مدنی در دانشگاه تهران به تـدریس پرداخت و توانست چند سال بعد در ۱۳۵۱ خورشیدی به درجه استادی تمام وقت گروه حقوق خصوصی و اسلامی با پایه یک استادی برسد. کاتوزیان در ۱۳۵۸ خورشیدی به مدت خیلی کوتاهی رییس دانشکده حقوق دانشگاه تـهران بود اما خیلی زود از کار برکنار و ۱۱ سال خـانه‌نشین شد و در این مدت به تألیف کتاب‌های حقوقی پرداخت تا این که دگربار در ۱۳۷۰ خورشیدی به محیط دانشگاه بازگشت. وی در بهمن‌ ۱۳۸۳ خورشیدی نشان درجه یک فرهنگ و هنر و دانش را از سید محمد خاتمی رئیس‌جمهوری وقت ایران دریافت کرد. کاتوزیان در کتاب از کجا آمده‌ام آمدنم بهر چه بود، به طور کامل زندگی‌نامه خود را نوشته است. آثار و تالیفات کاتوزیان آثار و تحقیق های بسیاری از کاتوزیان در زمینه‌های حقوق مدنی، فلسفه حقوق و آیین دادرسی بر جا مانده است. از جمله مهم‌ترین آثار وی می‌توان به عدالت قضایی گامی به سوی عدالت، فلسفه حقوق و مقدمه علم حقوق اشاره کرد. از دیگر کتاب‌های این نویسنده می توان به کتاب ها زیر اشاره کرد: شیوه تجربی تحقیق در حقوق، قانون مدنی در نظم حقوق کنونی، توجیه و نقد رویه قضائی، فلسفه حقوق، درس‌هایی از عقود معین، نظریه عمومی تعهدات، کلیات حقوق، قواعد عمومی قراردادها، اثبات و دلیل اثبات. البته باید گفت بیشتر تالیفات این حقوقدان مربوط به کتب آموزشی دانشگاهی‌ هستند. نقش آفرینی کاتوزیان در تدوین قانون اساسی کاتوزیان مـتفکری ملی بود که نقشی اساسی در تبیین مفاهیم بنیادین سیاسی و اجتماعی ایفا کرد. وی از جمله نویسندگان و تهیه‌کنندگان اصلی پیش‌نویس اولیه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران پس از انقلاب اسلامی بود. کاتوزیان در خاطراتش در خصوص تدوین این قانون می‌نویسد: روزی که ما رفتیم این پیش نویس را تقدیم رهبر انقلاب کنیم، من سراسر غرور بودم که انقلابمان به ثمر نشسته است و مفتخر از این که من هم سهمی در این راه داشته‌ام و با خود فکر می‌کرده‌ام که خداوند مقدر فرموده است که پیش نویس قانون اساسی به قلم من ناچیز نوشته شود. برای تدوین این پیش‌نویس ما از چندین قانون اساسی از جمله قانون اساسی مشروطه استفاده کردیم، همچنین تلاش کردیم این قانون را با شرع و اصول دین تطبیق دهیم تا تضادی در این زمینه وجود نداشته باشد. زمانی که این پیش نویس در شورای انقلاب مطرح می‌شود، متوجه شدم که متن ما کنار گذاشته خواهد شد و از همان روز نا امید شدم. بنابراین در پیش‌نویس اولیه قانون اساسی، آنچه کاتوزیان به دنبال آن بود حاصل نشد. به گفته نعمت احمدی حقوقدان و وکیل دادگستری، قانون اساسی که استاد کاتوزیان با کمک برخی دیگر از حقوقدانان کشور به تالیف آن اقدام کرد یکی از کامل ترین و بهترین نمونه های قانون اساسی است که با وجود دارا بودن تایید و امضای امام خمینی(ره) در جریان برخی اختلاف نظرهای سیاسی کنار گذاشته شد. کاتوزیان همچنین در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی در ۱۳۵۸ خورشیدی شرکت کرد و نام او در فهرست نامزدان مورد حمایت جبهه ملی ایران و نهضت آزادی قرار داشت. گوشه ای از خدمات کاتوزیان در علم حقوق کاتوزیان یکی از تاثیرگذارترین استادان رشته حقوق خصوصی در ایران بود که با نوشتن صدها مقاله و بیش از ۷۰ کتاب نقش بی بدیلی در توسعه علمی و ادبیات حقوق ایران ایفا کرد. تالیفات این حقوقدان به اندازه ای متفاوت و مهم بودند که برای نمونه کتاب مقدمه حقوق وی بیش از ۵۰ بار چاپ شـده است. در واقع وی بـه عـنوان نویسنده و مؤلفی برجسته و دانشمند با توجه به نـیازها و پرسـش‌های موجود در دانشگاه و جامعه ایران، آثار با کیفیت و مفیدی تألیف کرد که هر یک از آنها، مرجعی مهم برای حقوق ایران و ارتقای دانش حقوقی بود. یکی دیگر از خدمات بزرگ و بی مانند این حقوقدان برجسته تربیت هزاران دانشجوی حقوق بود. همچنین بیشتر کتاب‌های وی از منابع اصلی درسِ حقوق مدنی دانشجویان حقوق به‌ شمار می‌رود. کاتوزیان در مقام حقوقدانی مؤلف و نظریه‌پرداز برجسته باعث ترقی و پیشرفت محتوا و نثر مـنابع حـقوقی ایران شد. وی حقوق مدرن را با سنت‌های فقهی و حقوقی تلفیق کرد. این اقدام به شکل‌گیری نگاهی جامع در این عرصه انجامید و اعتلای عدالت در ایران را میسر کرد. با آن‌که کاتوزیان تحصیلات حوزوی نداشت، در فقه و اصول اسلامی در محضر استادان دانشمند دانشکده حقوق از قبیل سید حسن امامی، مـوسی عـمید، محمود شهابی، شیخ محمد سنگلجی و سید محمد مشکوه که همه تحصیلات حوزوی داشتند به اندازه‌ای خوب تحصیل کرد که در زمـینه حـقوق خـصوصی به درجه اجتهاد و قدرت اسـتنباط احـکام رسـید. کاتوزیان در نگاه اساتید حقوق امیر حسین‌آبادی استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی در خصوص اهمیت آثار کاتوزیان و این که چرا عنوان پدر علم حقوق را به وی داده اند، می گوید: به خاطر دارم در یکی از جلسات دفاع پایان‌نامه دکتری، یکی از استادان داور به دانشجویی ایراد گرفت که بخش عمده‌ای از منابع و مآخذ شما نوشته‌های ناصر کاتوزیان است، به طوری که اگر کتاب‌های او را از آن حذف کنند، چیزی باقی نمی‌ماند. نگارنده پاسخ داد که نه تنها از این پایان‌نامه که اگر کتاب‌ها و نام کاتوزیان را از حقوق ایران حذف کنند آیا چیزی برای حقوق باقی می‌ماند؟ به اعتقاد حسین آبادی از این جهت که کاتوزیان برای نخستین بار عدالت و اخلاق را وارد علم حقوق کرد، باید وی را پدر عدالت و اخلاق در حقوق نامید. او در این زمینه گفته است: امروزه شاگردان و دست‌پروردگان کاتوزیان جزو سرشناس‌ترین حقوقدانان مملکتند. به یاد می‌آورم چند سال قبل که دانشگاه آزاد بیرجند بزرگداشتی برای ایشان برگزار کرد، استاد گفتند: اگر من هیچ کاری در حقوق نکرده و کتابی ننوشته بودم، بعضی از شاگردانی که تربیت کرده‌ام برای ادای دین من به علم حقوق کافی است. ذکر این مطلب برای این است که دوستان و همکاران به ویژه شاگردان خاص آن بزرگوار به مسئولیت سنگینی که در ادامه راه او دارند پی ببرند. واقعیت این است که کاتوزیان دانشجویان را فرزندان معنوی خود می‌دانست و با بزرگ‌منشی تمام مانند پدر خوب خانواده برخی از دانشجویانش را فرزندم خطاب می‌کرد، این کلمه‌ای است که بارها می‌ گفت که استاد سنگلجی درباره خود او به کار می‌بردند. نعمت احمدی حقوقدان و وکیل دادگستری معتقد است: کاتوزیان شارع قانون مدنی بود که با تسلطی که بر فقه و حقوق نو داشت، توانست قانون مدنی ما را از شکل روایی که سیدحسن امامی و پیش از آن مصطفی خان عدل و حائری شاه باغ در این زمینه فعال بودند، تغییر دهد. در واقع وی تحلیلگر قانون مدنی بود، برای نمونه شما یک وقایع تاریخی دارید و یک تحلیل تاریخی. تا پیش از این ما فقط شاهد روایت وقایع حقوقی بودیم اما کاتوزیان تحلیل گر حقوق مدنی شد. به نظر من کاتوزیان فصل الخطاب مباحث حقوق مدنی است وقتی در حقوق می‌گوییم قال کاتوزیان، دیگر بحث تمام است زیرا او مفسر قانون شد و قانون مدنی ما را از آن حالت روایی محض خارج کرد. احمدی آثار بر جای مانده از کاتوزیان را در زمره بهترین کتاب های حقوقی و همچون چراغی روشن برای دانشجویان این رشته توصیف کرد و گفت: چه دانشجویانی که در محضر وی حضور داشته اند و چه افرادی که هم اکنون و در آینده به این رشته ورود پیدا می کنند، مدیون و شاگرد استاد خواهند بود. مقالات و آثار کاتوزیان توانست با پر کردن و از میان برداشتن خلایی بزرگ، قانون مدنی را تفسیر و برای درک عموم تسهیل کند. او معتقد است که رشته حقوق مدیون کاتوزیان است زیرا وی یک پل ارتباطی میان فقه، حقوق نو و تعمیقی که در ابواب مختلف حقوق داشتند، ایجاد کرد. یکی دیگر از دانشجویان کاتوزیان، صالح نیکبخت بود که در مورد وی می گوید: کاتوزیان در آن زمان درس مقدمه علم حقوق را طوری ارائه می‌کرد که در گذشته نمونه آن دیده نشده بود. این درس بسیار سخت و پیچیده تنظیم شده بود و از مباحث فلسفی از جمله نظریات کانت نیز در کلاس درس صحبت به میان می‌آمد. برای ما که درس ادبی نخوانده و در رشته علوم طبیعی تحصیل کرده بودیم، این درس خیلی سخت بود. من یک ‌بار به کاتوزیان گفتم درس مقدمه علم حقوق شما سخت است و او بسیار عصبی شد و گفت این درس برای کسانی است که می‌خواهند وارد سیستم قضائی ایران شوند و مسئولیت بر عهده بگیرند، از این‌ رو باید سخت باشد. صالح نیکبخت معتقد است: یکی از ویژگی‌های بارز کاتوزیان که کمتر در دیگر استادان وجود داشت، این بود که زبان عربی او بسیار خوب بود. چون عربی می‌دانست و در زمینه فقه نیز مطالعه داشت و به زبان فرانسه و انگلیسی نیز آشنا بود، در حقوق مدنی تطبیقی بسیار مسلط‌تر از دیگر استادان حقوق ظاهر شدند و به طور کلی باید گفت که مطالعات گسترده کاتوزیان نقطه تمایز وی با دیگران بود.