انگلیس همواره به عنوان یک مداخله‌گر و قدرت استعماری مطرح بوده است. شاید بهترین توصیف درباره انگلیس آن است که ژنرال دوگل رئیس جمهور فرانسه بیان داشته است : «انگلیس سفیر آمریکاست»

اشاره: یکی از فرازهای بسیار مهم تاریخ دیپلماسی ایران و سیاست خارجی دکتر محمد مصدق سه روز تاثیرگذار 25 تا 28 مرداد است که روزهایی به لحاظ تاریخی بسیار کوتاه اما سرنوشت ساز در تاریخ معاصر محسوب می‌شود. سیاست خارجی هر کشور بر اساس متغییرها و عواملی شکل می‌گیرد که به نوبه خود جهت‌گیری آنها را در این عرصه مشخص می‌کند. هر دو جنگ جهانی اول و دوم، تاثیر متفاوتی بر امپراتوری انگلیس گذاشت. جنگ جهانی اول به رشد امپراتوری انگلیس کمک کرد و تاثیرات جنگ جهانی دوم بر انگلیس از سال‌های 1945-1939 نقطه عطفی در تاریخ امپراتوری انگلیس محسوب می شود. در دویست سال گذشته، کارنامه سیاست خارجی انگلستان در ایران؛ سرشار از تحمیل قراردادها، کسب امتیازها و انجام کودتای استعماری است. از جمله این فهرست بلندبالا می‌توان اشاره کرد به: تحمیل قرار داد 1919، کودتای سوم اسفند، کودتای 28مرداد 1332 ، قطع روابط دوجانبه با ایران پس اشغال و تسخیر لانه جاسوسی آمریکا، حمایت از اهانت کنندگان به مقدسات اسلامی از سلمان رشدی و کاریکاتوریست دانمارکی، حمایت لجستیکی و نظامی از صدام حسین -که گزارش 2000 صفحه‌ای قاضی اسکات به پارلمان انگلیس در سال 75 مُبین این اِدعاست – حمایت از گروهک‌های ضد انقلاب، مخالفت با دستیابی ایران به انرژی صلح آمیز هسته ای تا توقیف غیر قانونی نفتکش GRACE1 انگلستان در تزویر، ریا، نیرنگ و تقلب از همه هنرمندتر است. موقعیت استراتژیک منطقه، افراط‌گرایی و منابع سرشار انرژی مجموعه عواملی هستند که توجه انگلیس را به این منطقه جلب نموده است. از دیدگاه انگلیسی‌ها تسلط بر ایران به مثابه تسلط بر منطقه تلقی می‌شود. در دویست سال گذشته تا به حال انگلستان فکر تسلط بر منابع ایران را در سر داشته است چون ایران اولین کشور نفت خیز منطقه بود. بارزترین شاخصه سیاست خارجی انگلیس عبارت است از پیگیری رویکرد فعال مداخله‌گرایی و حفظ ائتلاف مستحکم با آمریکا. دراین نوشتار تلاش شده تا برخی تحرکات کلیدی انگلیس در جریان کودتای 28 مرداد برجسته و بررسی شود. در بهار 1329 با تشکیل فراکسیون اقلیت «ملّیون» به رهبری دکتر محمد مصدق، زمان مناسبی برای طرح مطالبه دیرین خلع یَّد استعمار پیر انگلیس از ثروت ملّی نفت را فراهم شد. انگلیسی ها تلاش داشتند آمریکایی‌ها را قانع کنند که کارهای دکتر محمد مصدق باعث سلطه و اِستیلای کمونیست‌ها بر ایران خواهد شد. در روز 8 اردیبهشت 1330 -28 آوریل 1951 - دکتر محمد مصدق، بر خلاف میل باطنی محمدرضا پهلوی به نخست وزیری رسید. سیاست خارجی دکتر محمد مصدق از اردیبهشت1330 تا 28 مرداد 1332 به مدت 27 ماه سیاست موازنه منفی را تجربه کرده و استقلال کشور را در تمام ابعاد آن مّد نظر قرار داده بود. از تصویب قانون ملّی شدن صنعت نفت تا سقوط کابینه مصدق، روابط دوجانبه ایران و انگلیس را در چند مرحله می‌توان ارزیابی کرد. نخست، تلاش برای صدور نفت و شکستن حلقه محاصره اقتصادی بین المللی علیه ایران؛ سپس پیروزی در سازمان ها و دادگاه های بین المللی علیه دعاوی شرکت نفت ایران و انگلیس ودر نهایت مرحله ملّی کردن صنعت نفت در سراسر ایران. در جریان این اتفاقات دکتر مصدق با نادیده گرفتن فرامین واصله از دربار پهلوی، سبب‌ساز اختلاف بین ایران و انگلیس شد. از طرفی ملّی شدن صنعت نفت، عصبانیت لندن را برانگیخت. اولین و نخستین ثمره اتحاد انگلیس‌ها و آمریکایی‌ها علیه دکتر محمد مصدق، اجرای شبه کودتای نهم اسفند 1331 که نزدیک بود به قیمت جانِ مصدق تمام شود. ربودن سرتیپ افشار طوسی ریاست شهربانی کل کشور و قتل او در دوم اردیبهشت 1332 نیز از دیگر نیرنگ‌های انگلیس بود. اما حکومت مصدق همچنان در قدرت باقی نماند. از حوادثی که منجر به تضعیف حکومت دکتر مصدق شد که می‌توان به نفاق و تفرقه در صف رهبران جبهه ملّی، متوقف شدن فعالیت مجلس شورا، درگیری های خیابانی و اعتصابات کارگری اشاره کرد. انگلیس در مقابله با دکتر مصدق نیز دست به فعالیت‌هایی زد. استعمار پیر برای برکناری دکتر محمد مصدق و جایگزینی آن توسط سیاستمداران طرفدار خود و نیز براندازی دولت ملی بسیار تلاش کرد. همچنین رجوع به سازمان‌ها و محاکم بین المللی از جمله دیوان لاهه و شورای امنیت نیز از دیگر تلاش‌های دولت انگلیس در جهت براندازی مصدق بود. آیزنهاور رئیس جمهور وقت آمریکا به خاطر ترس از حاکم شدن کمونیسم بر ایران و چرچیل به خاطر انتقام ملی شدن صنعت نفت با موافقت شاه، برنامه عملیات آژاکس؛ جهت اجرای کودتایی در 25 مرداد ماه طرح‌ریزی شد. این عملیات با اطلاع حزب توده و ارسال گزارش به دکتر محمد مصدق با تعطیلی سفارت انگلیس، خنثی شد. هنگامی که رمز عملیات آژاکس «حالا دقیقا نیمه شب است» به صورت رمز از رادیو بی بی سی اعلام شد؛ دکتر مصدق دستور بازداشت سرهنگ نعمت الله نصیری را-که برای بازداشت وی آمده بود- صادر کرد به این ترتیب کودتای 25 مرداد شکست خورد. در دیدار 27 مرداد لوی هندرسون، سفیر آمریکا در ایران با دکتر مصدق؛ سفیر هشدار داد که باقی ماندن مصدق در سمت نخست وزیری به نفع ایران نیست و انگلیس مصدق را به عنوان نخست وزیر ایران به رسمیت نمی شناسد. در ادامه این اتفاقات انگلیس، مبالغ زیادی هزینه کرد تا نظامیانی را برای شرکت در کودتا 28 مرداد، راضی کند. در نهایت با تصرف ساختمان رادیو و حمله تانک به منزل دکتر مصدق، فرمان عزل مصدق و انتصاب سرلشکر فضل الله زاهدی به مقام نخست وزیری صادر شد و کودتا به پیروزی رسید. دنیس رایت اولین سفیر انگلیس بعد از کودتا، روابط انگلیس و ایران در این دوره را به «عشاق فراری از هم» تشبیه کرده که بیانگر ماهیت بدبینی در روابط دو کشور بوده است. فرجام سخن این که انگلیس همواره به عنوان یک مداخله‌گر و قدرت استعماری مطرح بوده است. شاید بهترین توصیف درباره انگلیس آن است که ژنرال دوگل رئیس جمهور فرانسه بیان داشته است : «انگلیس سفیر آمریکاست»

ابوالفضل حسین نیا - کارشناس مسایل غرب آسیا