همنوا | فرشید باغشمال

خانه کلانتر تبریز، میراث سومین شهردار تبریز، میرزا ابراهیم خان کلانتر، ملقب به شرف‌الدوله و نماینده اولین دوره مجلس شورای ملی، در محله عباسی تبریز است. این اثر تاریخی سال 1382 با شماره 9712 در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت ملی رسیده است، اما تجربه نشان داده «ثبت ملی» در کشور ما، آن‌چنان نتوانسته به استحکام و آبادی آثار ملی بینجامد، یا دست‌کم از تخریب آن‌ها، پیشگیری کند.

محدودیت بودجه و تعارض اداری، باعث شده خانه کلانتر وضعیتی شبیه بیماران مرگ مغزی داشته باشد؛ نه می‌توان از این خانه عزیز، دل برید، و نه می‌توان -با این وضع مدیریت میراث- امیدی به احیای آن داشت.

احیای خانه تاریخی با 250 میلیون تومان؟!

وقتی از محدودیت بودجه صحبت می کنیم یعنی این سخن وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی آذربایجان‌شرقی که گفته است: « عملیات مرمت و استحکام‌بخشی این مجموعه یک بار در سال ۹۷ و با صرف اعتبار ۲۵۰ میلیون تومانی و یک نوبت نیز در سال ۱۴۰۰ با اعتباری بالغ بر ۳۵۰ میلیون تومان، انجام گرفته است.»

هزینه‌هایی مثل 250 میلیون و 350 میلیون، حتی برای تعمیر خانه‌های جدید هم کفاف نمی‌دهد، چه برسد به مرمت خانه‌های تاریخی که باید کارشناسی و مطالعه شود. اجزای خانه تاریخی، صنعتی و مصرفی نیستند که در بازار موجود باشند. باید قطعه‌قطعه سفارش داده شوند، آن‌هم با تمام ظرافت‌های هنری و تاریخی. چنین هزینه‌هایی صرفاً برای رفع تکلیف اداری است.

آموزش و پرورش، روی کاربری خانه کلانتر حساب باز کرده است

وقتی از تعارض اداری صحبت می‌کنیم، یعنی این‌که این اثر تاریخی، در مالکیت میراث فرهنگی نیست. اداره‌کل آموزش و پرورش استان، مالک این خانه است. یعنی حتی به فرض مرمت و احیا، نگاه این اداره‌کل به کاربری آینده خانه کلانتر، «آموزشی یا اداری» است. این نکته را از صحبت‌های مدیرکل‌ آموزش و پرورش می‌توان گرفت که با اشاره به کمبود فضای آموزشی در شهرستان تبریز ابراز امیدواری کرده «هر گونه راهکار اجرایی در مورد خانه کلانتر منجر به توسعه فضای آموزشی و ایجاد مدرسه شود.»

چند نمونه از بی‌سر و سامانی طرح‌های مرمت در تبریز

سرنوشت خانه تاریخی کلانتر، بی‌شباهت به دیگر آثار تاریخی تبریز نیست. خانه فتح الله‌یف سال‌هاست که به صورت میلی‌متری مرمت می‌شود، بی‌آن‌که به نقطه نهایی پیشرفت برسد.

 خانه ارفع‌الملک جلیلی (نهمین شهردار تبریز بین سال‌های ۱۲۹۷ تا ۱۲۹۹) در خیابان منصور نیز بیش از 20 سال است متروک و بلاتکلیف و نم‌کشیده به حال خود رها شده‌است. دیوار خانه کم مانده سقوط کند. چند ماه پیش شهرداری تبریز، به منظور پیشگیری و رفع خطر از ریزش دیوار خانه، به مالک اخطار داده و بنر اخطار را هم روی دیوار خانه زده‌است.

جداره‌های تاریخی تبریز حدفاصل باغ‌گلستان تا میدان ساعت، آخرین یادگار تبریز قدیم در مرکز شهر است. این دیوارهای منقش و زیبا هم ثبت ملی هستند، اما چون مالک خصوصی دارند، میراث نمی‌تواند کار خاصی انجام دهد. نه پولش را دارد، نه اختیارش را. مالکان جداره‌ها، هر چند وقت یک بار، دیوارهای تاریخی را به سلیقه خود تعمیر و درزگیری می‌کنند! اصناف هم که باید تابلوهای‌شان از 100 متری چشم دیگر اصناف را در بیاورد، میخ از میخ روی پیشانی جداره‌ها می‌کوبند.

دارالفنون تبریز با آن نمای زیبا و چشم‌نواز در اول خیابان دارایی، مثال دیگری از بی‌سر و سامانی طرح‌های احیا و مرمت میراث فرهنگی است. اداره‌کل آموزش و پرورش و اداره‌کل اقتصادی و دارایی، مالکان این اثر ارزشمند هستند. همین تعارض مالکیت، خیال میراث فرهنگی را راحت کرده تا قید مداخله فرهنگی و حفاظتی در این اثر را بزند. 

تازه، تمام این حرف‌ها، در مورد روند مرمت و استحکام‌بخشی است. اثر تاریخی، به فرض این‌که به خوبی و خوشی، احیا شود، نحوه بهره‌برداری و تعیین کاربری آن، باز هم بر عهده استان نیست! صندوق احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی است که در این مورد تصمیم می‌گیرد. بعد از بهره‌برداری نیز هر گونه درآمدزایی (مثل بلیط‌فروشی) مستقیماً به خزانه مرکزی واریز می‌شود.

بخشی از چالش‌هایی که یاد شد، طبیعتاً محدود به میراث فرهنگی آذربایجان شرقی نیست. اما مقایسه‌ای بین این استان و دیگر استان‌ها (حتی استان‌های رده دوم کشور) نشان می‌دهد مسئولیت میراث فرهنگی در این استان در دو دهه گذشته، به رغم داشتن  ظرفیت‌های مهم تاریخی، نتوانسته آثار تاریخی را سامان ببخشد، در وهله اول همت و تخصص و تعصبی بر این امر نیست.  مشکلات مالی و اداری، در وهله دوم مطرح است. میراث فرهنگی، با آمار گردشگری و هیاهوهای نمایشگاه‌های فصلی، بیشتر دمخور است، تا نگهبانی از آثار تاریخی. بودجه اندکی برای مرمت هست، که آن هم صرف مدیریت افکار عمومی و مصارف رسانه ای می شود. همین و بس!