همنوا/فرهاد باغشمال

یادی از سیل مهیب ۱۳۱۳ تبریز و همت تاریخی ارفع الملک جلیلی

سیل هشتم مرداد ۱۳۱۳ را با خسارت های ویران کننده اش میشناسیم. تصور اینکه در آن دوران مملو از فقر و محرومیت تبریزی ها در چه مصیبت هولناکی گرفتار آمده بودند، از حال وروز همین چند قطعه عکس پیداست تلفات جانی این سیل، هرگز برآورد نشد خدا میداند چند پیرزن و پیرمرد و کودک در گرداب گل و لای این سیل مدفون شده.اند از لحاظ تلفات فیزیکی این سیل حدود ۱۳۰۰ خانه و مغازه را نابود کرد و انبوهی از شنولای و تخته سنگ در شهر به جای گذاشت. سیل از خیابان پهلوی تا جلوی مسجد کریمخان رسید و در آنجا دو قسمت شد. قسمتی به خیابان کهنه هجوم آورده و بازارچه خیابان اداره مالیه شهر و دخانیه را فرا گرفت. اداره چراغ برق میدان شاهپور اداره آمار اداره معارف ادارات شهربانی، عدلیه اداره بلدیه اداره نظمیه عمارت ایالتی عالی قاپو و سرای امیر از جمله مکانهایی بودند که در اثر سیل بخشهایی از آنها تخریب یا به طور کامل در آب محاصره شدند این سیل سراسر خیابان پهلوی را مبدل به یک رودخانه لجن زار .کرد نقل است که در شهر صدای ریزش و خرابی ،خانهها عمارتهای پر از آب و ناله های سیل زدگان شنیده میشد این در حالی بود که به دلیل قطع خطوط تلگرافی، مقامات تهران و دیگر استانها خبر دقیقی از این ماجرا نداشتند.

طبق گزارش منشی کمیسیون سیل زدگان، میزان تقریبی این خسارات به غیر از خساراتی که به خیابانهای شهر و ادارات و مؤسسات دولتی وارد آمده بود از حیث تخریب ساختمانها و اثاثیه منازل و از بین رفتن مال التجاره در حدود ۱۵ میلیون ریال تخمین زده شد که تقریبا ده میلیون ریال آن مربوط به ثروتمندان شهر و پنج میلیون ریال نیز متعلق به اشخاص غیر ثروتمند بود. از پیامدهای این سیل ،ویرانگر تعریض مسیر ۱۲ کیلومتری رودخانه میدان چایی و قوری چای به همت ارفع الملک جلیلی شهردار تاریخ ساز تبریز بوده است.

تبریز، دومین شهر سینمایی ایران

به موضوع سینمایی یادداشت برگردیم تبریز به گواه تاریخ و به دلیل نزدیکی به جاده ابریشم و ارتباط آسان با اروپا، مهد سینمای ایران است این یک ادعا نیست در سال ۱۲۷۹ یعنی ۵ سال پس از اختراع «برادران لومیر» در تبریز «سینما سولی» توسط کاتالوکهای فرانسوی تاسیس شده است. این مهم چهار سال قبل از آن اتفاق افتاده که مظفرالدین شاه قاجار در سفر به اروپا مجذوب سینماتوگراف شده و میرزا ابراهیم خان صحاف باشی را مامور خرید متعلقات سینما نماید.

«سینما سولی» در منطقه فرانسوی نشین تبریز واقع در محله پاساژ، جنب سینما سعدی (۲۲) بهمن (امروز) با گنجایش ۱۰۰ نفر و هر روز یک نوبت اکران آغاز به کار کرد که البته اکرانش بیشتر اختصاصی تماشاگران فرانسوی بود اما رفته رفته به دلیل ناتوانی در تهیه فیلم در سال ۱۲۹۵ تعطیل شد. امروزه هیچ اثری از این سینما باقی نمانده است. بعد از آن که سینماتوگراف رسماً وارد ایران شد تبریز به عنوان دومین شهر بعد از تهران صاحب سینمای رسمی شد. سال ۱۳۰۲ نقطه آغاز تاسیس سینما ایران همای) است که مکان آن روبروی سينما فلسطین فعلی قرار داشت و در جریان تعریض تقاطع خیابان ارک تخریب شد.

در سال ۱۳۰۵ سینما سعدی (۲۲) بهمن فعلی افتتاح شد که در ابتدای کوچه پاساژ و روبروی گراند هتل قرار داشت. این سینما در طول نزدیک به صد سال گذشته نامهای سینما پارک، سینما میهن، سینما وطن و سینما سعدی را به خود اختصاص داده اما در افکار عمومی و کتب سینمایی به عنوان «سینما سعدی» مشهور است.

بعد از آن در سال ۱۳۰۶ سینما ایران راه افتاد که فیلم هایش صامت بود و به لطف موسیقی زنده سر صحنه و گاهی نقالی اکران داشت. سینما ایران در طول سالها نام های «رکس مولن روژ و شهر فرنگ را به خود گرفته و در ضلع شمال شرقی میدان باغ گلستان واقع شده بود و به دلیل تغییر کاربری اثری از آن به جا نمانده است.

به طور خلاصه از ابتدای ورود سینما به ایران تا سال ۱۳۵۷ تعداد ۱۲ باب سینما در منطقه بین باغ گلستان تا سه راه فردوسی راه اندازی شد:

سینما سولی (خورشید . آفتاب) ۱۳۷۹

سینما همای (ایران) سال ساخت ۱۳۰۲

سینما سعدی (پارک میهن وطن و سعدی ، ۲۲ بهمن) سال ساخت ۱۳۰۵

سینما مولن روز (ایران) سال ساخت ۱۳۰۶

سینما متروپل (انقلاب) سال ساخت ۱۳۲۰

سینما ديانا (سینما فلسطین) سال ۱۳۲۸

سینما کریستال (وحدت) سال ساخت ۱۳۳۲

سينما آسیا (۲۹) بهمن سال ساخت ۱۳۳۹

سینما آریا (آزادی) سال ساخت ۱۳۴۰

سینما کوروش بزرگ سال ساخت ۱۳۴۰

سینما دریای نور (قدس) سال ساخت ۱۳۴۷

سینما تخت جمشید سال ساخت ۱۳۴۸

سینما فردوسی (فرهنگیان) سال ساخت ۱۳۴۸

چرا سینماهای تبریز در کنار هم احداث شده اند؟

علت ساخت سینماها در کنار هم به دو دلیل عمده بوده است؛ اول این که امتداد خیابان پهلوی امام) فعلی به عنوان محله گذر جوانان و همشهریان بوده و تمام ظواهر جوان پسند از کافه و تئاتر و کتابفروشی در این منطقه واقع بوده است کما این که خیابان لاله زار تهران چنین (بود) و دلیل مهمتر و فنی تر نزدیکی سینماها به یکدیگر این بوده که هر فیلم به صورت یک بسته شامل چند حلقه به تبریز ارسال میشد و این گونه نبوده که برای هر سینما بسته مخصوصی فرستاده شود. لذا سینماها با هماهنگی هم سانس بندی کرده و حلقه ها را بین هم رد و بدل میکردند و حتی کارمندی بدین منظور در سینماها وجود داشت که مسئول رساندن حلقه به سینمای مجاور بود اما چند گواه تاریخی سینما سعدی را به عنوان معیاری برای مبداسنجی قدمت تاریخی آن مطرح کرده است اول وجود ساختمان فعلا !سرپا که معماری دوره پهلوی اول در نما و درون ساختمان هویدا بوده و شان تاریخی و ملی آن را نشان می دهد دوم وجود چند تصویر تاریخی مربوط به سال ۱۳۱۳ که توسط عکاسخانه ملک تبریز گرفته شده است؛ عکاس قصد به تصویر کشیدن سیل بزرگ تبریز را دارد و خیابان پهلوی آن زمان و جلو پاساژ را به تصویر کشیده است.

سینما سعدی و مشکلات پس از ثبت ملی

در این عکس کاملا مشخص است که مکان یاد شده سینما بوده و طبقه بالای مغازه ها محل فعلی سالن انتظار سینماست و طبقه دوم نیز در حال ساخت دیده میشود و کارگران در حال کارند . ضمناً در بالکن مجاور سمت راست نیز درگراند هتل چند نفری مشغول تماشای سیل هستند.

این دو موضوع حساس شدن کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی استان را در پی داشت نتیجه این شد که پس از بازدید چند باره و مطالعات تخصصي، سينما سعدي تبریز در تیرماه ۱۴۰۰ به دلیل شان ملی و  تاریخی، در فهرست آثار ملی ثبت شد.

اما هم اینک این ثبت ملی، با همه شعف و مبارکیاش صاحب اثر را دچار مشکلات قانونی و حقوقی کرده است سینما سعدی به لحاظ فرسودگی و عدم استحکام بنا دچار مشکلات عدیده ای است و هر آن امکان ریزش سقف و نابودی اثر وحتی صدمات جانی به همشهریان وجود دارد و دست صاحب سینما (حوزه هنری استان به لحاظ قانونی و حقوقی بسته است تا نسبت به تبدیل به احسن و یا بازسازی و تعمیر اقدام کند.

امیدواریم سازمان میراث فرهنگی بعد از ثبت ملی ،آثار میراث دار اسناد و ابنیه ثبتی باشد و مالک و اثر را به امان خود رها نکند. وانگهی سینما سعدی در بلوک تاریخی گلستان واقع شده و در این بلوک علاوه بر سینمای یاد شده گراند هتل، کلیسای مریم مقدس و تعدادی جداره تاریخی نیز ثبت ملی شده و ظرفیت بالایی برای تبدیل به یک گذر تاریخی و فرهنگی را دارد. ظرفیتی که با استمرار وضعیت امروزی بعید به نظر میرسد تا چند سال آینده به نقطه امید بخشی منجر شود.