تصویر: «رساله جهادیه» اولین کتاب چاپی ایران در تبریز قاجار /  1197 هجری‌شمسی 

همنوا |  برگرفته از مقاله «تاریخچه چاپ سنگی در ایران» اثر دکتر اکرم مسعودی

عباس‌میرزا بانی اصلی ورود هدایت صنعت چاپ به تبریز و ایران ‌است. صنعتی که اگرچه از غرب وارد تبریزِ قاجار شد، اما به فاصله کوتاهی، با هنرهای سنتی نظیر خوشنویسی و نقاشی پیوند خورد و زمینه‌ساز چاپ کتاب شد. سخن از «حاج زین‌العابدین تبریزی» است، کسی که اولین چاپخانه سنگی و سربی را وارد ایران و تبریز کرد.

«میرزازین العابدین تبریزی» به سال 1233 هجری‌قمری، با حمایت عباس میرزا نایب‌السلطنه، اسباب و آلات چاپ حروفی را به تبریز آورد و چاپخانه کوچکی برپا کرد. اولین کتابی هم چاپ شد، «رساله جهادیه» اثر «مزبور میرزا ابواقاسم فراهانی» بود که حاوی شرح جنگ‌های ایران و روسیه (جنگ‌های پس از عهدنامه گلستان) بود.

دو صفحه از چاپ شاهنامه فردوسی در تبریز قاجار / 1237 هجری‌شمسی

دومین چاپخانه‌ای که به ایران وارد شد «چاپ سنگی» بود که آن نیز در تبریز دایر شده است. با این حال، عجیب بود که چاپ سربی، پس از مدتی، دیگر معمول نشد و چاپ سنگی جای آن را گرفت. شاید علت این بود که در آن دوره، حروف سربی را به خاطر اینکه از غرب وارد ایران شده بود، علامت کفر می‌دانستند، و یا شاید هم چون حروف ما فارسی بود و با حروف سربی نمی‌توانستیم تنوع در خطوط داشته باشیم. اما در چاپ سنگی می‌شد همچنان از خط و خوشنویسی بهره گرفت.

 از این رو، متاسفانه چاپخانه‌های سربی (که در آن دوره «مَطبَعه» نامیده می‌شدند) همیشه مورد بغض و کینه کوته‌اندیشان بود و در هر فرصتی که به دست می‌آوردند این مکان‌های فرهنگی را غارت می‌کردند. کسروی می‌نویسد: «مستبدین، حروف سربی «چاپخانه امید ترقی» را ذوب کرده و به صورت گلوله در آورده و به روی این ملت بیچاره انداختند.»

حدود 90 سال پس از تأسیس اولین چاپخانه در تبریز، نوه حاج‌زین‌العابدین، بنام «زین‌العابدین چاپخانه‌چی» (که پس از رواج سِجِل، نام خانوادگی «علمیه» بر خود نهاده بود) راهی اروپا شد و ماشین چاپی را از از مسیر قاهره و استانبول، با چهل گاومیش، به تبریز منتقل کرد. وی همچنین برای نصب و آموزش این دستگاه‌ها، هشت متخصص چاپ از آلمان به تبریز آورد. این آلمانی‌ها، صنعت چاپ را در منزل مسکونی علمیه راه انداختند. دختر مرحوم علمیه می‌گوید: «زمان حمل ماشین‌ها، گاومیش‌های حامل دستگاهای چاپ از کوچه‌های تنگ و باریک محله منجم، به اجبار دیوارهای تعداد زیادی از خانه‌ها فرو ریخت و حاج علمیه هزینه بازسازی دیوارهای فرو ریخته را نیز متحمل شدند.»

به این ترتیب، نوادگان حاج علمیه، صنعت آبا و اجدادی را پی گرفتند و دیری نپایید که صنعت چاپ در کشور، رونق گرفت.