به گزارش همنوا به نقل از فارس مسجد کبود، از آثار تاریخی تبریز مربوط به قرن نهم هجری با سبک معماری آذری است. این مسجد، در دوره اوج معماری خود، از نظر نقش‌و‌نگار، مشابه مساجد تاریخی هرات، سمرقند و بخارا، و از نظر فرم پلان، برگرفته از مساجد تاریخی آناتولی بوده‌است. با این حال، نقص‌های مختلف هر یک از این مساجد، وقتی به تبریز رسیده، در مسجد کبود برطرف شده و فرم‌های معماری و طراحی، به کمال رسیده‌است؛ تا آنجا که مسجد کبود به «فیروزه جهان اسلام» شهرت یافته است.مسجد کبود، در جریان زلزله‌های مهیب، به کلی تخریب و مرمت آن، از سال 1307 آغاز شده‌است. نشست تخصصی «تجارب یکصد ساله مرمت مسجد کبود تبریز» به همین منظور، با حضور جمعی از اساتید، کارشناسان و علاقه‌مندان میراث فرهنگی، در سالن اجتماعات موزه آذربایجان برگزار شد.

وقف‌نامه، سند عظمت مسجد کبود

عبدالرحمن وهاب‌زاده، عضوهیئت‌مدیره انجمن دوستداران میراث فرهنگی و پژوهشگر حوزه میراث، در این نشست، با اشاره به اینکه وقف‌نامه مسجد کبود، عظمت این مسجد را به خوبی توصیف است، افزود: مطابق این سند، چند باغ بزرگ، خانقاه‌ها، تاسیسات جانبی، فضاهایی برای اطعام فقرا و اسکان غُرَبا و بخش‌های تابستانی و زمستانی، از جمله فضاهای این مسجد بود. وی اضافه کرد: پس از زلزله‌ مهیب سال 1158 شمسی، الحاقات این مسجد به کلی از میان رفت و تنها بخش بسیار کمی از آن فضاها، در حفاری‌های سال‌های اخیر، یافته شده‌است.این مسجد تا سال 1307 مخروبه‌ای بیش نبود و اگر نبود همت آن بزرگمردانی که در سال 1308 به احیا و مرمت این مسجد همت گماشتند، امروز هیچ اثری از مسجد کبود وجود نداشت. این پژوهشگر متذکر شد: اگرچه اقدامات مرمتی آن دوره، اشتباه‌هایی هم داشت، اما در کل، مغتنم و نجات‌بخش بود. این اقدامات، زمینه‌ساز بازدیدِاعضای انجمن آثار ملی و چند چهره سرشناس فرهنگی از جمله محمدعلی فروغی، در سال 1309 شد. بازدیدی که باعث شد مسجد کبود با شماره 169 در فهرست آثار ملی ثبت شود.

تبدیل فضای گورستانی به پارک، با تدبیر تربیت

حریم مسجد کبود، شامل دو گورستان تاریخی بوده‌است. یکی با قدمت صفوی و دیگری که بسیار مهم‌تر بوده‌است، با قدمتِ دست‌کم 2هزار ساله. گورستان اول با توجه به فرسایش خاک و تخریب قبرها، با تدبیر «محمدعلی تربیت» شهردار وقت تبریز، در سال 1307 به «پارک دلگشا» تبدیل شد و گورستان دوم در دوره معاصر قربانی پروژه‌های عمرانی شد.

تلفات مسجد کبود در دوره پیشه‌وری

به گفته عضوهیئت‌مدیره انجمن دوستداران میراث فرهنگی، تا پیش از سال 1324 و دوره پیشه‌وری، بیشتر سنگ‌های کف مسجد، سالم بود و سنگفرش مرمری آن، مورد تحسین مورخین بود، اما عده‌ای، در آن دوران، از روی نادانی، این سنگ‌ها را در آورده و با آن، پایه‌های مجسمه‌های داخل شهر را ساختند. وهاب‌زاده، با اشاره به اینکه مسجد کبود در تمام این سال‌ها، فاقد پوشش گنبد بود، تصریح کرد: من خودم شاهد بودم که تا سال‌ها، آب برف‌وباران، در شبستان مسجد جمع می‌شد. طی‌‌ سالهای‌ 1327 و 1328 تَرَک‌خوردگی‌‌ طاق‌های دور شبستان، به همت آقایان «اسماعیل‌ دیباج» و «حاج ابـوالقاسم مـعمار» بازسازی شد و همین بازسازی، مبنایی بود تا انجمن آثار ملی، در بازدید سال 1351، دستور احیای گنبد و تامین اعتبار مرمت مسجد را صادر کند.

در ستایش «استاد معماران»

بخش عمده‌ای از نشست «تجارب یکصد ساله مرمت مسجد کبود تبریز» به پاسداشت کوشش‌های بی‌دریغ «مرحوم محمدرضا معماران‌بنام» یکی از مفاخر غریب و استاد فقید معماری‌ سنتی‌ تبریز گذشت. محمدرضا معماران‌بنام، سال ۱۲۸۲ ‌شمسی در محله قره‌آغاج متولد شد. پدرش «استاد بالاکاظم» معمار نامی دوره قاجار آموخته بود. محمدرضا، علوم دینی را در مدرسه طالبیه آموخت و مدتی بعد، وارد صنعت شد. معماری را به طور سنتی و تجربی، از پدرش آموخت. 20 سال نداشت که به عنوان یکی از معماران صاحبنام تبریز و آذربایجان مطرح بود. او عمر با برکت خود را به مرمت آثار مهم تاریخی و خلق ابنیه ارزشمند ارزشمند در کشور سپری کرد و در سال 1374 با انبوهی از یادگاری‌های گرانسنگ معماری سنتی، چشم از جهان فرو بست. مرمت 200 حمام تاریخی تهران، پل دختر میانه، بخش‌هایی از بازار بزرگ تبریز و مساجد تاریخی مختلف، از آثار این استاد در حوزه بازسازی آثار تاریخی است. گنبد مسجد دانشگاه صنعتی شریف، سد سنگى شهرستان تکاب، پل سلامت‏آباد بیجار و مسجد حضرت رضا‌(ع) در ائل‌گلی نیز از یادگارهای جاودان استاد معماران در اجرای طرح‌های سنتی است. با این حال، نام «استاد رضا معماران» با احیای گنبد مسجد کبود، پیوند دیرینه دارد.

نقش تاریخی مرحوم «استاد رضا» در نجات مسجد کبود

وهاب‌زاده که در جریان احیای گنبد مسجد کبود، سال‌ها با استاد رضا معماران همراه بوده‌، با توصیف گوشه‌ای از مجاهدت‌های این استاد معمار سنتی‌کار، گفت: هیچ معماری جرات نمی‌کند بدون شابلون، گنبدی به عظمت گنبد مسجد کبود بسازد، اما «استاد رضا» با اعتماد‌به‌نفس ستودنی، این شاهکار تاریخی را در بهترین دقت و استحکام انجام داده‌است. وی تصریح کرد: چشم و دست «استاد رضا» به قدری قوی بود که او طرح دوایر گنبد را بدون ابزار و در عین حال، با بیشترین دقت ممکن، رسم می‌کرد؛ اعجاز او را وقتی در می‌یابیم که بدانیم امروز بخش‌هایی که با شابلون کار شده، دارای ایرادهایی است، اما کارِ دستِ استاد رضا تقریباً بی‌عیب و نقص است. عضوهیئت‌مدیره انجمن دوستداران میراث فرهنگی، ادامه داد: استاد رضا حتی در مورد گچ مصرفی گنبد هم حساسیت‌های خاص خودش را داشت. سنگ‌های گچی را خودش تهیه، و خودش در کارگاه با چکش خُرد کرده‌بود. برای آسیابِ خرده‌گچ‌ها، دو راس قاطر خریده بود و حتی کوره لازم برای نیم‌پزکردن گچ‌ها را هم خودش ساخته بود.

برخی اسناد میراث، خمیر شده‌است / نگرانی از امحای اسناد مرمت

وهاب‌زاده، با بیان اینکه در تمام این سال‌ها، دستورالعمل‌ها و پیشنهادهای مهمی، برای مرمت، نگهداری و حفاظت مسجد تدوین شده‌است، افزود: مطمئن نیستم که این دستورالعمل‌ها هنوز هم باقی مانده باشند و حتی شنیده‌ام که در سال‌های اخیر، تعدای از اسناد اداره میراث فرهنگی، خمیر شده‌است؛ امیدواریم در این وضعیت، دستورالعمل‌ها و اسناد مرمت مسجد کبود هنوز در پرونده‌ها محفوظ باشد. وی متذکر شد: اگر وقف‌نامه این مسجد، به طرز شایسته‌ای مطالعه شود، سرنخ‌های بسیار مهمی در مورد تاثیرات مهم این مسجد کشف خواهیم کرد؛ از جمله اینکه من فکر می‌کنم مسجد کبود، الگوی «تاج محل هند» بوده‌است.

نقش «اَعوان آقای کرباسچی» در تخریب‌های‌ حوزه مسجد کبود

این فعال حوزه میراث فرهنگی، به نقش مخرب پروژه‌سازی در محدوده مسجد کبود، اشاره کرد و گفت: این پروژه، در نقشه ابتدایی، فقط یک‌طبقه داشت، اما متاسفانه وقتی پروژه دست اَعوان آقای کرباسچی در تهران افتاد، طرح را به دو طبقه زیر زمین و دو طبقه روی زمین افزایش دادند؛ همین باعث شد حریم مسجد، تا هفت متر حفاری شود و آثار مهمی در این محدوده، از بین برود. وهاب‌زاده، با بیان اینکه خاکبرداری‌ این پروژه، شبانه و به دور از چشم میراث فرهنگی انجام شد، افزود: طی این عملیات، بخش اعظمی از آثار تبریزِ هزاره اول و دوم، از بین رفت و امروزه، بخش اندکی از آن با عنوان «موزه عصر آهن» بر جای مانده‌ است.