به گزارش همنوا به نقل ازایلنا پیانو در سال 1806 به ایران آمد و کسی که پیانو را به ایران آورده، نخستین امپراطور فرانسه یعنی ناپلئون بناپارت بوده است. البته ناپلئون طی دوران زندگی‌اش هیچ‌گاه به ایران نیامد، اما ارتباط فرصت‌طلبانه‌اش با فتحعلی شاه دومین شاه قاجار که حکومتش سی‌و‌شش سال طول کشید، باعث شد که هدیه‌ای برای او بفرستد و آن هدیه پیانویی سفید رنگ و نفیس بود که توسط ژنرال گاردان به فتحعلی شاه داده شد.

ناپلئون بناپارت و هدیه‌ای که 67 سال نادیده گرفته شد!

ناپلئون بی‌دلیل آن هدیه گرانبها را به ایران نفرستاد و دلیل این لطف رفاقت و ارتباط او با دربار ایران نبود! آن‌گونه که مورخان نوشته‌اند، ناپلئون تمایل داشت به انگلیسی‌ها حمله کند تا فتوحات خود را گسترش دهد، اما کشور انگلیس جزیره‌ای بود با نیروی دریایی قوی و مجهز. به همین دلیل ناپلئون بناپارت تصمیم می‌گیرد به یکی از مستعمرات انگلیس حمله کند و در آن مقطع کشور هندوستان مهم‌ترین مستعمره انگلیس بوده است. او برای راهیابی به هندوستان باید روابط مثبتی با ممالک شرقی برقرار می‌کرد و برای رسیدن به این هدف، ایران گزینه مناسبی بود زیرا مرزهای مشترکی با هندوستان داشت. لشکر ناپلئون می‌توانست از راه دریای مدیترانه در اسکندرون از کشتی پیاده شود و از راه بیروت و شام و عراق به ایران برسد و به همراه قشون ایران به هند حمله کند و اینگونه شد که بناپارت با ایران ارتباطی مثبت برقرار کرد. به این ترتیب می‌توان گفت آن هدیه گرانبهای لوکس و سفیدرنگ، وسیله‌ای بود برای به نتیجه رسیدن اهداف ناپلئون در جهان‌گشایی‌های رویاگونه‌اش!  

پیانو بخشی از دکور تالار سلطنتی فتحعلی‌شاه قاجار

البته در آن زمان فتحعلی شاه قاجار و اهالی دربار نفهمیدند آن حجم سفیدرنگ چوبی و مکعب شکل چیست و چه کاربردی دارد، به همین دلیل آن را به عنوان دکور در گوشه‌ای از تالار سلطنتی قرار دادند و دیری نگذشت که پیانوی نفیس به دکوری بی‌کاربرد تبدیل شد که تنها مزیتش وجه تزئینی آن بود. البته برنکگخی می‌گویند که این پیانوی اهدایی ناپلئون مدتها در منزل عضدالدوله، پدر عین‌الدوله (صدراعظم وقت) نگهداری می‌شد باتوجه به امکانات حمل و نقل در آن زمان از کوک خارج می‌شود و تنها پنج کلاویه داشته است.  

67 سال ناشناختگی و کشف و شهود «سلطان صاحبقران»

پیانو، آن هدیه ناشناخته شصت‌و‌هفت سال بی‌استفاده ماند و گوشه دربار فتحعلی شاه قاجار خاک خورد و آخرش هم فتحعلی‌ شاه قاجار و اطرافیانش نفهمیدند که آن هدیه حجیم و سنگین و شکیل چیست! تا اینکه دوران قدرت‌نمایی فتحعلی شاه تمام شد و 14 سال سلطنت محمدشاه نیز به پایان رسید و ناصرالدین شاه روی کار آمد. مورخان دوران سلطنت ناصرالدین شاه را عصر تحولات جهانی و کشمکش میان سنت و مدرنیته می‌دانند که البته شاه نیز مشتاق گسترش تمدن جدید در ایران بود و در دوران سلطنت او که چهارمین شاه قاجار بود، چهار مدرسه بزرگ دارالفنون، مدرسه نظام ناصری تهران، مدرسه ظل السلطان در اصفهان و مدرسه تبریز تاسیس شد. ناصرالدین‌ شاه قاجار نیز تا سال 1873 نمی‌دانست که آن حجم بزرگ در گوشه دربارش به چه درد می‌خورد و نمی‌دانست که جدش به چه مقصود آن را در گوشه تالار سلطنت قرار داده است، تا اینکه به پاریس رفت و بدون برنامه قبلی از یک نمایشگاه پیانو دیدن کرد و تازه آنجا بود که به ارزش هدیه ناپلئون پی برد و فهمید که کاربرد آن چیست. ناصرالدین‌ شاه پس از کشف و شهود، بی‌درنگ چهار دستگاه پیانو خرید و به ایران بازگشت و چند ماه بعد پیانوها به ایران رسید.

محمدصادق سرورالملک اولین پیانیست مرد ایرانی

ناصرالدین شاه در زمان خرید پیانوها به این موضوع فکر نکرده بود که چه کسی قرار است پشت آن دستگاه‌های عظیم و ناشناخته بنشیند و آنها را بنوازد. تا اینکه محمدصادق سرورالملک، نوازنده مطرح سنتور دربار که اتفاقا خیلی مورد احترام بود، پشت پیانو نشست و شروع به فشردن کلاویه‌های آن کرد و صداهای گوش‌خراشی تولید کرد. محمدصادق سرورالملک پس از کنجکاوی‌های بسیار بالاخره فهمید پیانو نیز مانند سنتور قابل کوک شدن است و پس از آزمون و خطای بسیار درنهایت آن را بر اساس ساختار سنتور کوک کرد. به هرحال سرورالملک با توجه به شناختی که از سنتور داشت بر همان اساس اقدام به نواختن پیانو کرد و می‌توان گفت نخستین نوازنده ایرانی پیانو او بوده است.  

عصمت‌الدوله نخستین پیانیست زن ایرانی

محمدصادق سرورالملک پس از آنکه بر چندوچون پیانو کم و بیش اشرافی پیدا کرد آموخته‌هایش را در اختیار عصمت‌الدوله دختر شاه قرار دارد و به او پیانو نواختن آموخت. عمصت‌الدوله نیز که به موسیقی علاقمند شده بود از این اتفاق استقبال کرد و کمی بعد پشت پیانوی داخل تالار نشست و آن را نواخت و مورد تشویق قرار گرفت و با انگیزه بیشتر به فعالیتش در آن زمینه ادامه داد. البته عصمت‌الدوله در آن زمان نمی‌دانست که در آینده او را اولین زن پیانیست ایران خواهند دانست و نامش در لیست اولین‌ها ثبت خواهد شد.  

آلفرد ژان باتیست لومر فرانسوی و نقشش در تکامل موسیقی کلاسیک

با آمدن آلفرد ژان باتیست لومر به ایران بود که پیانو وجه کاربردی‌تری پیدا کرد. لومر فرانسوی برای سرپرستی موسیقی نظام ناصرالدین‌شاه و تربیت دانشجویان موسیقی دارلفنون به ایران آمده بود اما به جز پرداختن به این دو مقوله اتفاقات دیگری را رقم زد. مثلأ اینکه هارمونی را به موسیقی ایرانی معرفی کرد و قطعات زیادی را با الهام از موسیقی ایرانی ساخت و موسیقی‌دانان برجسته‌ای از جمله ابراهیم آژنگ را تربیت کرد. لومر علاوه بر این‌ها به تنظیم آهنگ‌های روستایی بر اساس پیانو پرداخت و شروع به نواختن آن آثار کرد و غلامرضا مین باشیان، معتمدالدواه یحیائیان و محمود مفخم را به شاگردی برگزید و این روند باعث شد گروه‌های موسیقی سنتی نیز از ساز پیانو در آثارشان استفاده کنند.  

ورود پیانو به ارکستر توسط درویش‌خان

در این میان درویش‌خان، موسیقی‌دان برجسته آن دوران، پیانو را وارد ارکستر انجمن «اخوت» کرد و نواختن آن را به مشیر همایون شهردار سپرد. پس از این اتفاقات بود که اصطلاحات موسیقی غربی جای خود را در فرهنگ ایران باز کرد، ارکستر، ‌گام، آکورد، پوزیسیون، رسیتال، سلو، اپرا و دوئت مفاهیمی بودند که به دایره‌المعارف موسیقایی ایران اضافه شدند. پس از طی شدن این روند هنرمندان، ساز پیانو را جدی‌تر گرفتند که در میان آنها مرتضی محجوبی و جواد معروفی از بقیه موفق‌ترند.

مرتضی محجوبی، جواد معروفی و تاثیر آنها بر نحوه نواختن پیانو در ایران

مرتضی محجوبی نغمه‌های مهجور ایرانی را با پیانو نواخت و برخی او را پدر پیانوی کلاسیک ایران می‌دانند. مرتضی محجوبی در زمان حیاتش نزدیک به دوهزار شاگرد تربیت کرد که از میان آنها آذرمیدخت ملک منصور، منوچهر صانعی، توراندخت صانعی، فخری ملک پور، فرهاد معتمد از بقیه معروف‌ترند. شیوه نواختن پیانوی ایرانی به‌سبک استاد مرتضی محجوبی سال گذشته در کمیته ثبت ملی میراث ناملموس در فهرست میراث ناملموس (معنوی) ثبت شده است. جواد معروفی که او را یکی از نوآوران موسیقی سنتی می‌دانند، فرزند موسی معروفی از ردیف شناسان برجسته موسیقی ایران است که در مدرسه وزیری نواختن تار را به شاگردان آموزش می‌داد. جواد معروفی در مکتب علینقی وزیری آموزش دیده بود و پس از آن در دوره‌ای کوتاه نزد خانم خاراتیان، آموزگار معروف پیانو در آن زمان، شیوه نواختن موسیقی کلاسیک اروپایی را آموخت. معروفی طی سال‌های فعالیتش در عرصه موسیقی، آهنگ‌های مهجور بسیاری را با تنظیم خوبش ماندگار کرده است. در شیوه‌ای که جواد معروفی مبدع آن است، دست چپ نوازنده مستقل عمل می‌کند و به این ترتیب هماهنگی خفیف ملودی‌ها را به گونه‌ای به هم پیوند می‌دهد. معروفی که به دلیل تسلط بر سازآرائی، تنظیم‌های درخشانی در کارنامه خود دارد،‌ شاگردان بسیاری را به جامعه موسیقی معرفی کرده است که در میان آنها انوشیروان روحانی،‌ اوفلیا پرتو، مهین زرین پنجه، سامان احتشامی، مزدا انصاری، یکتا و پویان آزاده از بقیه معروف‌ترند. این هنرمندان جزو نوازندگانی هستند که در نواختن اتودهای کلاسیک از تکنیک بالایی برخوردارند. اغلب این هنرمندان در نواختن قطعات ایرانی در حین تنظیم به نکات خاصی در هارمونی موسیقی ایرانی دست یافته‌اند، بخصوص در دستگاه‌ها و گام‌هایی که کمتر آهنگسازی سراغ آنها رفته است؛ مانند سه گاه، بیات ترک. این پیانیست‌ها با تغییر کوک و آزمون و خطا برای چند صدایی کردن دستگاه‌های موسیقی ایرانی راه‌حل‌هایی یافته‌اند و می‌توان گفت موضوع هارمونی که به طور کلی یکی از ضعف‌های موسیقی ایرانی است به طور کم و بیش در حال رفع شدن است.

نظر جواد معروفی درباره برخی از شاگردانش

معروفی درباره شیوه نواختن شاگردانش گفته است: «سبک من را انوشیروان و اردشیر روحانی، اوفلیا پرتو، مهین زرین پنجه و ساسان محبی خوب می‌نوازند. آنها شاگردان خوبم بوده‌اند. آنها هم موسیقی ایرانی را می‌دانند و هم موسیقی غربی را. موسیقی ایرانی را وقتی به شاگرد درس می‌دهیم که دست روان داشته باشد و موسیقی کلاسیک را زده باشد چون موسیقی کلاسیک دست را روان و نت خوانی را قوی می‌کند، بعدا موسیقی ایرانی را به او درس می‌دهیم، چون موسیقی ایرانی تکنیک مفصلی دارد.»

فعالیت‌های هنری جواد معروفی

جواد معروفی در سال هزار و سیصد و دوازده (در بیست و یک سالگی) به دلیل استعداد شگرفش در موسیقی به استخدام وزارت فرهنگ وقت در آمد و معلم موسیقی مدارس تهران شد و به آموزش سلفژ و دیکته موسیقی در هنرستان پرداخت. او از سال هزار و سیصد و نوزده همزمان با افتتاح رادیو به این موسسه پیوست و سال‌ها تک‌نواز پیانو بود. معروفی از سال 1302 به سرپرستی موسیقی رادیو منصوب شد و هم زمان با آن به عضویت شورای عالی موسیقی نیز درآمد. معروفی همچنین رهبر ارکستر شماره یک و رهبر ارکستر بزرگ گل ها بود و تنظیم آهنگ‌های شیدا، عارف، رکن الدین خان و درویش خان و بسیاری دیگر از آهنگسازان معروف ایرانی را به عهده داشت.