همنوا | فرشید باغشمال

میدان شهید بهشتی تبریز یا به قول معروف، منصور سابق -که مانند بسیاری از نامگذاری‌ها هرگز بر زبان تبریزی‌ها ننشست- از میدان‌های مهم و محوری در این شهر است. این میدان در اوایل دهه 80 در معرض یکی از بزرگترین مداخلات شهرداری‌ها در بافت تاریخی شهر قرار گرفت. مداخلاتی که نام دهان‌پرکن «پروژه بازآفرینی» را یدک می‌کشید، اما در عمل سرنوشت مرکز شهر را به ناکجاآباد رهنمون کرد.
 اصلاً اجازه بدهید سری به «چهارراه منصور قدیمی» بزنیم، و ببینیم آن‌چهارراه کوچک قدیمی چه بود و در ادامه، چه شد.
چهارراه منصور، در آذر 1308 احداث و افتتاح شده‌ و جزو میدان‌های پیشرو تبریز به شمار می‌رود. حدفاصل غربی این چهارراه تا میدان ساعت، از مسیرهای مهم تاریخی در کشور است. خیابان کهنه (کهنه خیاوان در گویش ترکی) و مسجد کبود، در همین محور قرار دارد. به گواه کاوش‌های باستانی سال 1376، قدمت تاریخی سکونت در تبریز به هزاره اول قبل از میلاد باز می‌گردد. سند مجسم این قدمت تاریخی، «سایت‌موزه عصر آهن» در فاصله اندکی از چهارراه منصور است.  
 این چهارراه در دهه 70، پیش از آن‌که در معرض مداخلات بازآفرینی قرار بگیرد، یک میدانِ خوشایند و صمیمی بود. نگارخانه مانی و موزه آثار مرحوم بهتونی، در جنوب میدان بود. به فاصله اندکی، شمال میدان، به کتابخانه قدیمی رشدیه و انجمن خوشنویسان تبریز می‌رسید. اداره فرهنگ آذربایجان نیز در دوره‌ای، در همین ساختمان بود. همچنین باید به خاطر بیاورید فضای کنج چهارراه را که با صفای مغازه‌های آبلیموگیری، گلفروشی‌ها، نان‌لواش دستی، قهوه‌خانه و میوه‌فروشی عجین بود. مهم‌تر و زیباتر از همه، صوت دلنشین قرآن و اذان مسجد تاریخی کریم‌خان بود که معنویت خاصی به فضای چهارراه بخشیده بود.
خانه‌های قدیمی پشت چهاراه با ده‌ها خانواده کهنسال و اصیل تبریزی، پشتوانه اجتماعی میدان بود. پشتوانه ای که بخش کوچکی از آن، در قهوه‌‌خانه نزدیک چهارراه نمودار بود. این چند سطر، سیمای کلی چهارراه منصور دهه 60 و 70 بود، با روابط گرم و صمیمی در قلب تبریز.
اما در ادامه چه اتفاقی برای چهارراه منصور افتاد؟ یک چهارراه کوچک به بهانه بازآفرینی شهری، همزمان در معرض چند پروژه بزرگ‌مقیاس قرار گرفت: 
در حرکت نخست، خانه‌های قدیمی پیرامون میدان تا شعاع وسیع، تملک و تخریب شد تا بسیاری از خانواده‌های اصیل و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها، از محله آبا و اجدادی خود، آواره شهرک‌های آپارتمانی و تازه‌تاسیس شوند. نگارخانه مانی نیز در همین اثنا با خاک یکسان شد. مغازه‌های قدیمی و مراودات محبت‌آمیز روزمره نیز به خاطره‌ها پیوست.
در حرکت دوم، گودبرداری عمیق در وسط چهارراه ایجاد شد، تا یکی از ایستگاه‌های خط 1 متروی تبریز احداث شود. این گودبرداری عمیق، درست در مجاورت سایت عصر آهن، اجرا شد و بخش ارزشمندی از سایت باستانی تبریز را تیره و تار کرد. 
در حرکت سوم، بخش دیگری از محدوده باستانی را از سمت غرب میدان، نابود کردند تا مجموعه بزرگ عتیق را بسازند. همزمان، واحدهای تجاری بزرگ، جای دکان‌های مردم‌دار و کاسبی‌های سنتی آن گذر را گرفت. 
در حرکت چهارم، مسجد کریم‌خان که از مساجد قاجاری و تاریخ‌ساز تبریز است، تحت یک مرمت سنگین و فرساینده قرار گرفت. بعد از بازسازی، بانیان مسجد تصمیم گرفتند، دو مناره که در هیچ بخش از تاریخ مسجد وجود نداشت، در مقابل مسجد بسازند! 
به این ترتیب، تمام سرمایه انسانی و اجتماعی میدان، در مدت چند ماه به تیغ لودر سپرده شد. مدیران ماجراجو و پرمدعا، تلاطمی به جان این تکه از شهر انداختند که از عهده ده‌ها زلزله و محاصره و قحطی و جنگ ساخته نبود!
نتیجه چه شد؟ هیچ! واحدهای تجاری بزرگ و گران‌قیمت، در اشغال گرد و خاک است. چهارراه منصور به میدانی، سرد و بی‌روح و عاری از ارتباطات انسانی و عاطفی تبدیل شده‌است.  سنگفرش پایین میدان –که از آن به عنوان بزرگترین فرش‌نگاره ایران یاد می‌شود- مدام در معرض تخریب است، بی‌آن‌که کارکرد فرهنگی و هنری خاصی داشته باشد.
عابر پیاده، برای رد شدن از یک سوی میدان به آن‌سوی دیگر، باید از مسیر پرسرعت و خطرناک خودروها بگذرد و وارد گودال میدان شود، یا نه، باید یک کیلومتر، کل میدان را دور بزند! وامصیبتا، اگر رهگذر فرد بیمار، یا سالخورده باشد! چهارراه منصور با آن روابط نزدیک انسانی، هر رهگذری را پس می‌زند.
یکی دو سال است که فروش لباس‌های نازل و ارزان، در میدان رواج یافته و فضای کلی منصور را به دوره تاناکورا سوق داده‌است. رگال‌های کریح لباس، درست در قلب تبریز، یادآور جمعه‌بازارهای ساحلی است.
چند ماه پیش، معاون وزیر راه و شهرسازی، در جلسه‌ای، با بیان اینکه این پروژه، هدیه شرکت بازآفرینی شهری ایران به شهر تبریز قلمداد می‌شود، از مدیران شهری خواست تا در خصوص‌ نگهداری و بازپیرایی این میدان اقدامات لازم را انجام دهند! 
در آخرین اقدام خارق‌العاده، شهرداری منطقه 8 تصمیم گرفته، «جشنواره کوفته‌تبریزی» در چهارراه شهید بهشتی برگزار کند! البته که کوفته‌تبریزی از میراث ناملموس تبریز و آذربایجان است، اما مشکل این‌جاست که به قدری فراگیر و تاثیرگذار نیست که بتواند از پس یک بحران شهرسازی برآید.
مدیریت شهری، به درستی، درک کرده که که باید جنبه انسانی چهارراه منصور را تقویت کند، اما دیگر کار از کار گذشته و این «درک» با 25 سال تاخیر، نمی‌تواند چهارراه را به گذشته پرشور خود باز گرداند.