بر خلاف تبلیغات سنگین غربی ها که این روزها باید منتظر شدت گرفتن آن نیز بود ایران نه تنها در بن بستی قرار ندارد و اثر تحریم ها در حال کمتر شدن است بلکه موقعیت جدید فرصتی طلایی در اختیار ایران قرار داده تا بتواند مشکلات ساختاری اقتصاد نفتی خود را نیز چاره کند.

حدود یک سال و نیم از زمان خروج دونالد ترامپ از توافق هسته ای گذشته و رئیس جمهور آمریکا طول این مدت تحریم های تعلیق شده را بازگردانده است. همین مدت نیز از مذاکرات و رایزنی ایران با اروپا گذشته اما اتفاق رخ خاصی نداده و وعده های آنها هیچ کدام عملی نشده است. در حالی که ابتدا اروپایی ها از مسدود کردن تحریم های آمریکا و انجام تعهدات یازده گانه از جمله برقراری فروش نفت، کانال مالی، سرمایه گذاری در ایران و ... سخن می گفتند اما اینک رسماً اعلام می شود به آمریکایی ها تعهد داده اند بدون رضایت آنها گامی در راستای کمک به ایران برای کم کردن اثر تحریم ها برنخواهند داشت. در روزهایی که نشست مجمع عمومی سازمان ملل در جریان بود تمام ابتکار امانوئل ماکرون برای دفاع از برجام نیز به زمینه سازی برای دیدار حسن روحانی و دونالد ترامپ خلاصه می شد. تلاش برای انجام این دیدار اعتراف صریح و آشکار به این است که بدون موافقت ترامپ، اروپایی ها هیچ قدمی در راستای تامین منافع ایران برنمی دارند. حتی فراتر از این، سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و بریتانیا در بیانیه ای اعلام کردند هیچ تردیدی ندارند که ایران مسئول حمله به تاسیسات آرامکو است و از تهران خواستند مذاکره درباره مسائل هسته ای، موشکی و سیاست های منطقه ای خود را بپذیرد. از سوی دیگر دو روز قبل رونامه انگلیسی گاردین مدعی شد اتحادیه اروپا به ایران هشدار داده اگر به گام های بعدی کاهش تعهدات برجامی خود ادامه دهد عدم پایبندی ایران را در قالب سازوکارهای رسمی حل اختلاف در توافق یعنی مکانیسم ماشه پیگیری خواهد کرد و از توافق خارج خواهند شد. اقدامات اروپایی ها تا کنون می بایست حتی خوشبینانه ترین افراد را نیز ناامید کرده باشد. البته این حرف به معنای بسته شدن باب مذاکره نیست بالطبع شاید رایزنی ها ادامه داشته باشد اما دیگر حتی ذره ای دلبستگی نباید به نتایج مذاکرات داشت. با این شرایط تکلیف دولت چیست؟ آیا می توان گفت ایران در یک بن بست گرفتار شده است؟ به عبارتی آیا در مقابل زیاده خواهی آمریکا و اروپا راهی برای ایران باقی مانده ؟ چاره و درمان تحریم ها چیست؟ بر خلاف تبلیغات سنگین غربی ها که این روزها باید منتظر شدت گرفتن آن نیز بود ایران نه تنها در بن بستی قرار ندارد و اثر تحریم ها در حال کمتر شدن است بلکه موقعیت جدید فرصتی طلایی در اختیار ایران قرار داده تا بتواند مشکلات ساختاری اقتصاد نفتی خود را نیز چاره کند. این نکته ای است که حتی در اندیشه معماران تحریم ایران نیز به وضوح مورد اشاره قرار گرفته است. ریچارد نفیو، معمار اصلی تحریم ها در زمان باراک اوباما در کتاب هنر تحریم ها عنوان می کند هدف از سیاست تحریم اعمال فشارهایی بر کشور هدف است تا متقاعد به تغییر رفتار شود. نفیو اذعان می کند چنان چه در مدت مشخصی راهبرد تحریم به سرانجام نرسد شکست فشارها امکان پذیر است. اتفاقی که عملاً در عراق و زمان صدام حسین رخ داد. نفیو از دو عامل عدم اجماع جهانی و انجام اصلاح اقتصادی به عنوان تهدید کننده موفقیت تحریم ها نام می برد. نفیو به صراحت اعلام می کند ترس و واهمه تحریم کنندگان، اعمال اصلاحات در ساختارهای اقتصادی جهت خنثی سازی، مقاوم سازی و رفع شکنندگی آن است. البته این اصلاحات باید در زمان ممکن و با سرعت مناسب صورت گیرد. در زمان باراک اوباما، ساختار تحریم های ظالمانه و گسترده ای در حوزه های مختلف علیه ایران ایجاد شده بود. اما بعدها باراک اوباما و جان کری به صراحت اعلام کردند در صورت شکست مذاکرات هسته ای بین ایران و 1+5 ساختار تحریم ها در حال فروپاشی و از بین رفتن بود. به اعتراف آنها بسیاری از کشورها دیگر تمایلی به ادامه خواسته ها و دستورالعمل های آمریکا و ضرر اقتصادشان را نداشتند. با وجود اینکه در ابتدای بازگشت تحریم ها، دولت روحانی بسیار کند و بی برنامه بود و حتی سیاست های اشتباهی را اجرایی کرد که منجر به از بین رفتن منابع اقتصادی شد اما به مرور وضعیت بهتری بر سیاست ها حکمفرما شده است. به گونه ای که دولتمردان از کاهش اثر تحریم ها و مدیریت اقتصاد سخن می گویند. اواخر شهریور که وزارت خزانه داری آمریکا مبادرت به تحریم دوباره بانک مرکزی و صندوق توسعه ملی گرفت، عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی این اقدام را نشان دهنده دست خالی کاخ سفید در یافتن اهرم فشار تازه دانست و تاکید کرد اقتصاد ایران تاب‌آوری در مقابل تحریم‌ها را در طول یک سال گذشته ثابت کرده و اکنون تهران از دور زدن تحریم‌ها به دوره تحریم ناپذیری تجارت خارجی عبور کرده است. با بدعهدی آمریکا و اروپا و متصور نبودن چشم اندازی جدید، توپ در زمین دولت افتاده است. دولت می تواند بدون توجه به شرایط داخلی هم و غم خود را صرفاً به ادامه مذاکره و رایزنی بگذراند. سیاستی که با توجه به رفتار آمریکا و اروپا اگر نگوییم غیرممکن ولی بسیار بعید است به سرانجام مطلوبی منجر شود. مگر این که دولت برخلاف منافع ملی اقدام به واگذاری امتیازات اساسی در حوزه های مختلف نماید که البته چنین رفتاری نیز دور از ذهن است. اما راه دومی نیز وجود دارد. این که دولت اقدامات مهم و اثرگذاری را راستای اقتصاد مقاومتی و پایدارسازی اقتصاد کشور انجام دهد، اقداماتی که ریچارد نفیو نیز به آنها اشاره دارد. البته دولت تا کنون سیاست هایی را به صورت کج دار و مریز انجام داده اما بدون شک نیاز به اصلاحات عمیق تر و جدی تری با شتاب مناسب وجود دارد. بدون شک اگر چنین راهی انتخاب شود نه تنها زمینه برای اصلاح کژکارکردی های تاریخی اقتصاد کشور فراهم می شود بلکه دستگاه دیپلماسی نیز از قدرت بیشتری برای مقابله با غرب و امتیازگیری برخوردار خواهد شد.

امیرحسین رحمانی