در روزهای پایانی هفته گذشته خبر آتش‌سوزی بازار تبریز بار دیگر کابوسی شد که شبانه همه مردم شهر و مسئولان را نگران وضعیت این میراث کهن کرد. بازار تبریز تنها یک مکان اقتصادی و شاهرگ حیات مالی شهر نیست بلکه مجموعه‌ای از میراث تاریخی و فرهنگی شهری چون تبریز است که قرن‌ها در تاراج دشمنان و بلایای طبیعی، داشته‌های خود را از کف داده و اندک سرمایه‌ای برای آیندگان خود به جا گذاشته‌است. این نخستین بار نیست که آتش به جان بازار می‌افتد اما آیا آخرین بار خواهد بود؟ همنوا تلاش کرده تا در این گزارش آتشی را که به جان بازار تبریز افتاده ریشه‌یابی کند.

بازاریان مظلوم خواهند ماند

ابتدا به سراغ بازاریان رفتم که آسیب مالی و روحی اصلی را دیده‌اند. یکی از کسبه بازار تبریز در گفتگو با همنوا شرح ماجرا را چنین توضیح داد: «ما در تیمچه سقط‌فروشان بازار تبریز حجره داریم. من حدود ساعت 10 شب از آتش‌سوزی مطلع شدم. وقتی خودم را رساندم با توجه به تجربه آتش‌‌سوزی سال 88 احساس کردم که این آتش‌سوزی حدود یک ساعت است که شروع‌شده‌است. در ابتدا تعداد بسیار کمی از آتش‌نشانان در بازار حضور داشتند که به نظر نمی‌رسید تجربه چندانی هم داشته باشند. مثلا یکی از این ماموران به من گفت در پشتی را باز کنم من خودداری کردم و گفتم اگر این در باز شود آتش راحت‌تر سرایت می‌کند!» این بازاری درباره چگونگی اطلاع از آتش‌سوزی توضیح داد: «اصولا باید در پشت بام بازار گشت‌هایی برای نگهبانی شبانه حضور داشته‌باشد که نداشتند. ما از رئیس کلانتری شنیدیم که گشت موتوری داخل بازار از سر و صدا متوجه آتش‌سوزی شده‌است. یعنی اگر گشت پشت‌بام بازار فعال می‌بود خیلی زودتر متوجه آتش‌سوزی می‌شدیم.» درباره علت احتمالی این آتش‌سوزی نیز سوال کردیم این کاسب تبریزی گفت: «معمولا سیستم فرسوده برق باعث اغلب این مشکلات می‌شود. ما شنیده‌ایم که یونسکو بودجه‌ای در اختیار میراث فرهنگی قرار می‌دهد برای حل مشکلات زیرساختی ولی از اینکه این بودجه در بازار استفاده شده چندان مطئمن نیستیم.» او با تاکید بر کمبود امکانات اولیه آتش‌نشانان گفت: «گروه‌های اولیه آتش‌نشانی با یک نیسان آمده‌بودند. کلاه هم نداشتند. اغلب شلنگ‌هایی که داشتند سوراخ بود. من با چشم خودم دیدم که بازاریان لباس‌های خود را پاره می‌کردند تا با آن سوراخ شلنگ آتش‌نشانان را برطرف کنند. تجهیزات آتش‌نشانان بسیار کم و معیوب بود. این تعداد از مصدوم که گزارش شده اغلب مصدومان تنفسی هستند که به دلیل کمبود ماسک و تجهیزات آسیب دیدند. سال 88 وقتی بازار سوخت مسیرهای ماشین‌رو بازار را شناسایی کردند و فلکه آب در آنجا تعبیه شد؛ ولی دیشب آتش‌نشانان برای باز کردن این فلکه‌ها مدت‌ها مشغول بودند.» نکته مهم سخنان این بازاری آسیب‌دیده این بود که تاخیر حضور نیروهای آتش‌نشانی در آتش‌سوزی سال 88 نیز باعث افزایش میزان خسارت‌ها شده‌ و باز هم این تاخیر کار دست بازاریان داد. او در این باره توضیح داد که: «دیگر با افزایش حجم آتش و ناامیدی از افزایش تعداد کمک‌ها یکی از بازاریان با امام جمعه تبریز حاج آقا آل هاشم تماس گرفت. خیلی عجیب است که حتما باید آقای آل هاشم حضور پیدا کند تا کارها پیش برود! همین که ایشان به محل رسیدند خیل مسئولان و امکانات روانه بازار شد. اگر این امکانات و توجهات در اولین دقایق صورت می‌گرفت ما این‌قدر متحمل ضررنمی‌شدیم.» او ضمن ابراز تعجب از حضور مسئولان با هیئت همراه و محافظان ویژه گفت: «کار به جایی رسید که تعداد عکاسانی که از آقایان مسئول عکس می‌گرفتند از تعداد نیروهای آتش‌نشانی بیشتر شده‌بود.» نکته مهم دیگر سخنان او درباره استفاده بی‌حد و اندازه از آب برای اطفای حریق بود: «ما بازاریان به بازار عشق می‌ورزیم برای ما سلامت این بنا بسیار مهم است. فکر می‌کنم برای اطفای حریق بناهایی با این اهمیت باید از مواد خاصی استفاده شود. این که برای چند ساعت آب به پی بنا بدهیم چندان عقلانی به نظر نمی‌رسد. اینجا به اندازه پتروشیمی یا نیروگاه برای مسئولین اهمیت ندارد که از پودرهای اطفای حریق استفاده شود. ما بازاریان تحمل دیدن این طیف آسیب‌ها را به بنای مهمی چون بازار نداریم. کاش آتش‌نشانان می‌دانستند که بازاریان مزاحم کار نیستند و بیشتر به حرف ما توجه می‌کردند.» او در نهایت با اشاره به وضعیت اسف‌بار بازاریان گفت: «هنوز وعده‌هایی که سال 88 به ما داده شد عملی نشده. امیدوارم این آتش‌سوزی اسباب تبلیغات مسئولان نشود و این‌بار به طور کاملا واقعی و یک بار برای همیشه این مشکل حل شود تا شاهد خرابی بیشتر بازار تاریخی تبریز نباشیم. البته باز هم مشکل به طورکامل رفع نخواهد شد و بازاری مظلوم خواهد ماند.»

آتش‌نشانی چه می‌گوید؟

با توجه به سخنان کسبه بازار، با نوروزی مدیر روابط عمومی سازمان آتش‌نشانی تبریز نیز صحبت کردم و مسائل مطرح شده از طرف بازاریان را با او در میان گذاشتم. او درباره تاخیر حضور آتش‌نشانان در بازار و حضورشان پس از حضور جناب آل هاشم گفت: «شما چطور فکر می‌کنید؟! این حرف ها مطرح نیست. بازاری هم حق دارد به هرحال آسیب دیده و شاید با مطرح کردن نام و عنوان آتش‌نشانی بتواند مبلغی از بیمه یا میراث دریافت کند. آتش‌نشانان از لحظات اولیه مشغول به کار بودند چه قبل از حضور جناب آل هاشم و چه بعداز حضور ایشان. اگر ایشان هم تشریف نمی‌آوردند باز هم این آتش خاموش می‌شد چنان که وقتی جای دیگری از شهر آتش می‌گیرد ما منتظر حضور امام جمعه شهر نمی‌شویم. حضور استاندار و فرماندار تاثیری در کار ما ندارد. اگر کم کاری در کار آتش‌نشانان مطرح بود باید در سایر مواقع هم مطرح می‌شد. در کار خطا پیش می‌آید در همه کارها این خطا وجود دارد.» نوروزی درباره کمبود تجهیزات آتش‌نشانی گفت: «سوراخ بودن شلنگ‌ها دلیل بر خاموش نشدن آتش نیست. این مشکلات در همه جای دنیا پیش می‌آید. آتش‌نشانی به قدری امکانات دارد که اگر شلنگی سوراخ شد شلنگ دیگری را جایگزین کند. بهتر است بازاریان قبل ازمطرح کردن این مورد به فکر ایمنی مغازه‌های خود باشند.» مسئول روابط عمومی سازمان آتش‌نشانی تبریز درباره نظر بازاریان درمورد استفاده از آب در خاموش کردن آتش گفت: «در همه جای دنیا بهترین وسیله اطفای حریق آب است. در هیچ کجای دنیا امکاناتی مانند پودر اطفای حریق وجود ندارد. آتش بازار را با موادی مثل کپسول‌های آتش‌نشانی نمی‌شد خاموش کرد. هر نوع از آتش‌سوزی یک وسیله خاص برای اطفای حریق داد. آتش‌سوزی بازار که اکثر مواد آن جامدات بود باید با آب خاموش می‌شد. ولی به هر حال بازاریان همیشه این مسائل را مطرح می‌کنند ما به این دروغ‌ها عادت داریم. همه ما بازاریان را می‌شناسیم این افراد فردا جنس هزار تومانی را ده هزار تومان خواهند فروخت!» به نظر می‌رسد توضیحات نوروزی بدون توجه به وضعیت دشوار بازاریان و کسبه یعنی کسانی که زندگی خود را طعمه آتش دیده‌بودند؛گفته شد. شاید وظیفه روابط عمومی در این شرایط کاستن از تنش‌های موجود باشد. در این راستا و برای حل بیشتر ابعاد حادثه با ستاری معاون عملیات آتش‌نشانی تبریز گفتگو کردم. او به توضیح دقیق‌تر ابعاد وقایع پرداخت و از افزایش تنش بین بازاریان و آتش‌نشانی جلوگیری کرد. از ستاری پرسیدم بازاریان مطرح می‌کنند که آبی که در اطفای حریق به کار رفته به بنای تاریخی آسیب می‌زند؛ او توضیح داد: « مواد سوختنی به 9 دسته تقسیم می‌شوند که هر دسته برای خود مواد اطفایی دارد. هیچ وقت برای خاموش کردن مواد خشک از پودر استفاده نمی‌شود. پودر قطع کننده رادیکال و واکنش‌های زنجیره‌ای است. پودر هرگز حالت خنک کننده ندارد وقتی کربنات تبدیل به دی کربنات می‌شود پودر در حد ناچیزی می‌تواند مواد را خنک کند. در آتش‌سوزی نوع خشک مواد اطفایی فقط آب و محتویات آب است. مواد شیمایی داخل این مغاه ها به حدی نبود که فقط از پودر برای خاموش کردنش استفاده کنیم. ما در قسمت‌هایی که مواد شیمایی داشت از کف استفاده کرده‌ایم.» معاون عملیات آتش‌نشانی تبریز درباره کمبود تجهیزات گفت: «ما حدود 200 نفر نیروی آتش‌نشان داشتیم. 45 دستگاه خودروی آتش‌نشانی در محل حضور داشتند. 2 دستگاه شیر هیدرانت استفاده شده ستاری درباره زمان حضورنیروهای آتش‌نشانی توضیح داد:« من از ابتدا تا انتهای عملیات حاضر بودم. به ما ساعت 10 و 15 دقیقه اعلام آتش‌سوزی شد و ما با توجه به نزدیکی محل به سرعت حضور داشتیم. نه این‌طور نیست که ما بعد از حضور جناب آل هاشم بیاییم. ما بلافاصله حضور داشتیم. بعد از حضور 10 ایستگاه در محل، جناب آل هاشم حضور پیدا کردند اینکه بعد از حضور ایشان مسئولان و ارتش و سپاه و هلال احمر حاضر شدند در حوزه آتش‌نشانی نیست. البته ما از همه این نیروها کمال تشکر را داریم.» ستاری درباره دلیل آتش‌سوزی توضیحی نداد و گفت این مساله در حال کارشناسی است.

میراث فرهنگی مسئول نگهبانی بازار نیست

با کنار هم گذاشتن نظرات بازاریان و معاون عملیات آتش‌نشانی تبریز مشخص می‌شود که حدود یک ساعت بعد از شروع آتش‌سوزی، خبر این اتفاق به گوش آتش‌نشانی رسیده‌است. بازاریان دلیل این کم‌کاری را عدم وجود گشت در پشت بام‌های بازار می‌دانند. در رجهت حل این سئوال با مرتضی آبدار مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گفتگویی داشتم. او درباره مجموع مباحث مطروحه در سخنان بازاریان توضیح داد: «این مغازه‌ها مالک شخصی دارند و وظیفه تامین نگهبان به عهده خود بازاریان است. اکثر تیمچه‌ها این وظیفه را بر عهده گرفته‌اند و بعضی از تیمچه‌ها این وظیفه را بر عهده نمی‌گیرند. به هرحال تیمچه‌ها مالک خصوصی دارند و وظیفه نگهبانی بر عهده مالکین خصوصی است. در پشت‌بام بازار نیروی انتظامی وظیفه تامین دارد و گشت‌هایی هم به این کار مشغول هستند که مطلقا وظیفه‌شان رصد نیست.» آبدار درباره وضعیت حفاظت از سیم‌های برق گفت: «نام این بخش، وضعیت را مشخص می‌کند: «سیم‌های برق». هم در هیئت راهبردی و هم در شورای ساماندهی بازار که قبلا به ریاست معاون عمرانی برگزار می‌شد بعد از تبریز 2018 وظایفی برای دستگاه‌های مختلف مطرح شد. کف‌سازی وظیفه شهرداری بود، حفاظت و مرمت وظیفه میراث فرهنگی، مشکلات مربوط به فاضلاب بر عهده اداره آب و فاضلاب و مسائل برق بر عهده اداره برق بود. هر کدام از این مسائل به وسیله نهاد مربوط بررسی و حل و فصل شدند. ما پیوسته وظیفه حفاظت و مرمت را انجام می‌دهیم. مسائل مربوط به سیم‌کشی مشخصا مربوط به اداره برق است و میراث فرهنگی در این زمینه مسئولیتی بر عهده‌ندارد. این مساله در مصوبات شورای ساماندهی بازار دیده می‌شود و معاون عمرانی استاندار هم ‌می‌تواند بر این موضوع صحه بگذارد.» آبدار درباره مساله مربوط به نفوذ آب در پی بازار نیز گفت: «این بحث در دایره تخصصی میراث‌فرهنگی نیست، ممکن است عامل اصلی آتش‌سوزی به گونه‌ای باشد که آتش‌نشانی تصمیم بگیرد با آب اطفای حریق کند. صلاحیت تصمیم‌گیری در این زمینه بر عهده آتش‌نشانی است.» مدیرکل میراث فرهنگی استان همچنین تصریح کرد: «بخش‌هایی از سرای دودری که بعد از آتش سوزی سال 88 مرمت شده‌بود؛ این بخش‌ها در جریان آتش‌سوزی دیشب آسیب ندیده‌است.» نکته مهم در سخنان آبدار این است بازاریان بیشتر مقصر وقوع حوادث هستند و باید حفاظت از مغازه‌هایی را که خود صاحب آن هستند بر عهده بگیرند. اما باید در نظر گرفت که حفاظت از میراث فرهنگی وظیفه نهادهای متولی (میراث فرهنگی، شهرداری، و...) است. اینکه بازاریان متولیان اقتصادی مغازه‌ها هستند دلیل محکمی بر کم کردن نظارت بر نگهداری از بازار نیست. میراث معنوی بازار، یک دارایی عمومی است که باید نظارت عمومی و حاکمیتی نیز داشته باشد.

شاید مقصر سیم‌کشی غیرقانونی باشد

مرامی مدیر روابط عمومی اداره برق استان آذربایجان‌شرقی هم در گفتگو با سرخاب درباره تاثیر برق در آتش‌سوزی بازار توضیح داد: «بعد از بازدید میدانی که امروز از محل وقوع حادثه داشتیم هنوز علت حادثه مشخص نشده‌است. به نظر می‌رسد حیاط داخلی سرای دودری محل اصلی وقوع حادثه است و به نظر می‌رسد اگر احیانا آتش‌سوزی از جانب مسائل مربوط به برق باشد از داخل مغازه‌ها این آتش‌سوزی اتفاق افتاده است و دلیل این حادثه هم برق‌کشی غیرقانونی اهالی بازار است. ممکن است به دلیل این سیم‌کشی غیرقانونی حادثه رخ داده‌باشد ولی به هرحال پست برق ما سالم است. همچنین بر اساس گزارش‌ها در زمان شروع آتش‌سوزی هنوز برق برقرار بود و قطع نشده‌بود.» او درباره بحث ساماندهی مسائل مربوط به برق بازار گفت: «چیزی که بر عهده ما بوده را انجام دادیم. مثلا در بازارامیر فنس‌کشی انجام شد و ساماندهی به طور کامل انجام شد. ما قبلا به سرای دودری و هیئت امنای بازار این هشدار را داده بودیم که سیم‌کشی‌های غیرمجاز ممکن است مشکل‌ساز شود ولی پست ما در این منطقه بهترین حالت ممکن را دارد.» در گفتگوی دوباره با یکی دیگر از کسبه بازار این نکته که ممکن است اتصال از داخل مغازه باشد این‌گونه تحلیل شد: «به هرحال تلاش مسئولان در این جهت است که توپ به میدان کسبه بیافتد. اگر اتصال از داخل مغازه بود چرا در زمان تعطیلی اتفاق افتاده؟ قاعدتا باید وقتی اتفاق می‌افتاد که مغازه‌ها در حال استفاده از برق بودند. احتمالا مشکل از پستی باشد که 10 سال پیش به صورت موقتی ایجاد شد و وضعیت مناسبی نداشت.» در آخرین لحظات تنظیم این گزارش، خبری در کانال خبری «صدای میراث» منتشر شد مبنی بر این که اتصال کابل‌های برق عامل آتش‌سوزی در بازار جهانی تبریز تشخیص داده شده‌است. این که بازاریان به مسائل مربوط به بهسازی داخل مغازه توجهی نمی‌کنند دلیل بر توجیه بی‌توجهی متولیان امر نیست. چرا که وقتی آتش دامن مغازه‌ای را می‌گیرد همه بازار دچار مشکل خواهند شد. عدم نظارت بر ریزترین مسائل بازار ممکن است وقایعی از این دست را بیشتر و بیشتر ایجادکند. همنوا در این گزارش تلاش کرد به همه صداهای مسئول در این واقعه گوش دهد. تقریبا همه نهادها و بازاریان مقصر واقعه را کس دیگری نشان می‌دهند اما آنچه که در این میان از کف خواهد رفت میراث دیرین شهر تبریز است؛ بازار قربانی بی‌توجهی همه ما خواهد شد.