پیشینه چهره پردازی و گریم در ایران با تاریخ تحول تئاتر برابر انگاشته می شود به طوری که تئاتر از نظر تاریخی در دوره قاجاریه با تحول جدیدی روبرو شد و از همان زمان بود که کم کم گرایش به استفاده از گریم در نمایش و بعدتر در سینما آشکار شد. گریم برای سینما، تلویزیون و عکاسی جنبه فنی تر به خود می گیرد، چراکه چشم دوربین ها بسیار دقیق تر از چشم انسان است و اشتباه کوچکی در رنگ زمینه در مقابل لنزهای دوربین به وضوح نشان داده می شود.

به گزارش همنوا به نقل از ایرنا؛ چهره پردازی اگرچه یکی از شاخه های مهم سینما است، اما به نظر می رسد به اندازه سایر عرصه های هنر هفتم برای جوانان علاقمند به سینما جذاب نیست. باوجود اهمیت گریم در سینما، ورودی جوانان به این عرصه بسیار کم است و به همین علت، چهره های درخشان پرشماری در نسل جدید سینمای ایران دیده نمی شود و بهترین کارها را همان چند استاد کهنه کار قدیمی ارائه می دهند. به گفته رضا کیانیان، گریم دروازه عبور یک بازیگر به نقشی است که برعهده دارد. جلال الدین معیریان، از اساتید چهره پردازی در سینمای ایران می گوید: این یک حرفه هنری است که بر پایه نقاشی، مجسمه سازی و آرایش استوار است. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا همزمان با ۲۱ شهریور سالروز تولد جلال الدین معیریان به واکاوی و بررسی گریم و چهره پردازی، ریشه و پیشینه و وضعیت کنونی آن در ایران پرداخته است: تعریف گریم در گذشته، رشته گریم به ۲ نوع کلی تـقسیم مـی‌شد اما امروز بسیار گسترده‌تر از گذشته شده است. گریم صحنه، شامل: تـئاتر، اپرا و باله، گریم‌ و دوربین‌ شامل تلویزیون، سینما و عکاسی رنگی و سیاه و سفید است. نوعی گریم که از سر تا پای‌ بـازیگر بـا رنـگ‌های مایع کار می‌شود و کاربرد آن برای اپرا، باله و تئاترهای مدرن است که‌ BADY‌ ART نـامیده مـی‌شود. این نوع گریم را می‌شود بر بازیگر پوشیده با لباس‌ مناسب، کار کرد. گریم FASHION یا مـد: کـه اغـلب بر چهره مانکن‌ها زن و مرد کار می‌شود. این نوع گریم در سازمان‌های امنیتی کشورها به عنوان ظـریف‌ترین گـریم استفاده می‌شود. برای مثال: برای‌ فروشندگان‌ مواد مخدر مأمور چهره خود را تبدیل به یک آدم مـعتاد مـی‌کند. گـریم جهت چهره سیاستمداران‌: در گذشته در مقابل دوربین به چهره سیاستمداران فقط ف‌ُن زده می‌شد اما امـروزه‌ در غـرب، مشاهده می‌شود که سیاستمداران برای نشان دادن چهره جوان‌تر و شاد گریم‌های غلیظ بر چـهره‌ دارنـد. گـریم‌ در راهپیمایی‌ها و در استادیوم ورزشی بر چهره جوانان دیده می‌شود. گریم بر چهره‌ کودکان مهدکودک و دبـستانی در خـیابان‌ها به چشم می‌خورد که نقش حیوانات و گل‌ها را بر چهره دارند. گریم‌ برای فـیلم‌های سـوررئال بـا شخصیت‌های عجیب و غریب افکت گریم که بر قسمتی‌ از بدن ساخته‌شده بازیگر یا مانکن ساخته شـده‌ انـجام‌ می‌شود، مانند منفجر کردن سر، قطع کردن دست‌ و پا و دو نیم کردن بدن و غـیره... تفاوت گـریم با MAKE UP واژه‌ MAKE UP انگلیسی به معنای‌ آرایش‌ برای چهره‌ است. آرایش‌ چهره، خـود رشته‌ای ظریف و هنری است‌ که‌ شامل آرایش روز، عصر، شب و عروس است که در آرایشگاه توسط آرایـشگر، انجام‌ می‌شود. در بعضی از فیلم‌های خارجی‌ به جای واژه گریم، واژه‌ MAKE UP ARTISTIC به معنای‌ آرایش‌ هنری، استفاده می‌شود. هـمچنین در زبـان فرانسه واژه MAQIALLAGE به معنای آرایش است‌ که‌ گاهی MAQIALLAGE ARTISQUE به معنای‌ آرایش‌ هنری‌ جایگزین مـی‌شود. تاریخچه گریم در جهان بشر، بـا هویت فردی در دوران‌های گذشته، جهت شکار و غلبه بـر تـرس از خاک، عصاره‌ گیاهان، خاکستر چوب و رنگ‌های معدنی بر چهره‌ و بدن استفاده‌ کرده، سپس‌ با سازگار کردن خود از هویت فردی به هویت گروهی و اجتماعی در مراسم آیینی و مذهبی که با باورهایی چـون‌ انـیمیسم، اساطیر، نیایش اجداد، طلب باران، باروری، تدفین، کشاورزی، شمن، جادوگری‌ و... با رنـگ بـر چهره‌ دیدن حرکات یا رقص با ابزار ابتدایی موسیقی شـرکت مـی‌کرد. گاه برای ماندگار شدن رنـگ بـر بدن‌ با ابزار ساده رنگ‌ها را بر بدن خال‌کوبی‌ یا نقش‌هایی‌ بر پوست‌ چـهره‌ و بدن حک می‌کرد. او نه‌تنها از رنگ، خال‌کوبی، حک کردن بر چهره و بدن سود می‌برد بلکه با پوشاندن چهره از برگ درختان، الیاف اسکلت سر، پوست و پشم‌ حیوانات با ماسک آشنا شد. آن‌ها را با پر و شاخ تزیین می‌کرد و در مراسم شرکت می‌جست. هـویت تـئاتر و بازیگر از این مراسم شکل می‌گیرد. در طول تاریخ، بـازیگر، جهت نقش‌آفرینی‌ از گریم و ماسک استفاده کرده است و گریم و ماسک، هر ۲ یک عمل را بر چهره بازیگر انـجام می‌دهند و آن استتار کردن هویت اصلی بازیگر اسـت. بازیگری با گریم با بازیگری با ماسک به طور کامل متفاوت اسـت. تاریخچه گریم در ایران‌ در دوران قاجار نـفوذ تئاتر غـرب در بخش های مختلف کشور به روشنی مـشاهده می‌شود. در این دوره آثار مولیر ترجمه و نخستین شرکت نمایشی به نام فرهنگ تأسیس می‌شود. پس از مشروطیت‌ با پیوستن هنرمندان تئاتر و نویسندگان‌ نخستین تئاتر به نام تئاتر ملی تـأسیس و فعالیت تئاتر شروع شد. در این دوران، گریم با تکنیک و لوازم امروزی کار نمی‌شد. اغلب خود بازیگران گریمور بودند. موادی از چربی‌ خوک، رنگ‌های معدنی و موم سفید را مخلوط می‌کردند و برایش ریش و سبیل پشم طبیعی حیوانات را به کار می‌بردند و بر چهره شخصیت‌پردازی می‌کردند. گریم حرفه‌ای و عنوان گریمور را باید در حدود ۶۰ یا ۷۰ سال پیش‌ بدانیم و از استادان این رشته که بازیگر هم بوده‌اند میرزا سـید عـلی‌خان نصر، میرعمادی، تیمور کنعانی و اکبر مشکین نام ببریم. تفاوت گریم در تئاتر با گریم سینما گریم تئاتر و سینما هرکدام دارای تکنیک، رنگ و شیوه کار خاص هستند و ‌بـا هـم تفاوت دارند. در تئاتر، چهره برای دیدن از دور کار می‌شود و در سینما درست‌ عکس آن است. چشم دوربین بسیار حساس است و کوچک‌ترین زائده بر چهره را ثبت می‌کند. چنانچه گریمور آشنایی به هر ۲ شیوه داشته باشد هر ۲ نوع گریم‌ برای او آسان خواهد بود. ف‌ُن‌ها در تئاتر رنگی‌تر و برای سینما کدر و خنثی هستند. بر صحنه تئاتر چهره بازیگر بی‌رنگ، مسطح، چشم و ابروان در هم جلوه می‌کند. فُن تئاتر بـه چهره زده می‌شود تا رنگ طبیعی‌ به آن بدهد با ایجاد سایه و روشن، چهره دارای حجم می‌شود چشم و ابروان از هم با کمک رنگ باز می‌شود. چنانچه کارگردانی شخصیت‌سازی نخواهد و نورهای بی‌شماری برای نـمایش در نـظر بگیرد ایـن گریم ساده و مناسب است. به طور کلی در مقابل دوربین چهره بی‌رنگ، چربی پوست ایجاد انعکاس و رنگ دندان‌ها و چشم‌ها درخشان‌تر از پوست و سایه و نامتعادلی چهره تشدید می‌شود. بر چهره، فـ‌ُن‌ بـر اساس رنگ پوست و سایه‌روشن با درجه‌بندی ف‌ُن‌ها کار می‌شود. گریم سینما سیاه و سفید متفاوت از رنگی است در این نوع ‌ ‌گریم هدف بر چهره ایجاد تضاد سایه‌های دودی‌ از کم‌رنگ تا پ‌ُررنگ است در صورتی کـه در گـریم سـینما رنگی کم کردن تضاد، ایجاد تصویر نرم و اشباع‌زدایی رنگ‌هاست. هر ۲ نوع گریم صحنه و دوربین دارای مـبحث‌های مشترک هستند مانند آناتومی‌ چهره، سر و بدن. شناخت چهره، تعادل‌سازی، نامتعادل‌سازی، پیر کردن، جوان کردن، ریش و سبیل بـافی، کاشت مو، تکه‌سازی و ساخت اعضای بدن مانکن. افکت گریم برای سینما به کار گرفته‌ در غرب‌ طراح گریم بیشتر در کنار فیلم‌بردار است چون‌ طراحی‌ چهره که او انجام داده است بر مبنای فضای داخلی، بیرونی، حرکت دوربین، زوایای مختلف، برطرف کردن انعکاس بعضی‌ از رنگ‌های‌ دکور، لباس که بر چهره می‌تابد است. تأثیرگذاری گریم در پیشبرد قصه نمایش چنانچه نمایشنامه‌ای بر اساس نژاد اروپایی، آفریقایی یا روس بـرای مثال نمایش‌های چخوف اجرا شود، بدون‌ تغییر چهره بازیگر به نژاد مورد نظر آیا این نمایش تأثیر خواهد گذاشت؟ یا نمایشنامه‌ای تاریخی که زندگی شخصیت است و باید چهره بازیگر شبیه شخصیت نمایشنامه باشد چنانچه‌ چهره‌ شبیه‌سازی‌ نشود تأثیر نمایش بر تماشاگر بسیار کم است. بنابراین گریم می‌تواند بسیار بر قصه‌ نمایش تأثیر بگذارد. به طور کلی گریم برای تئاتر بر اساس سبک و نوع نمایش‌ به‌ کار گرفته می‌شود برای مثال یک نمایش رئال، از دیدگاه زیبایی‌شناسی بر حقیقت استوار است‌ در این نوع نمایش دکور، لباس و گریم باید حقیقی کار شود شخصیت‌سازی طـبیعی‌ انجام‌ می‌پذیرد. به هیچ وجه از کلاه‌گیس یـا ریـش و سـبیل کاموا و غیره استفاده نمی‌شود. موها، همگی از جنس‌ موی طبیعی است. گریم نمایش کلاسیک، با نمایش رئالیست متفاوت و تا حدودی‌ از رنگ‌ لباس بر چهره کار می‌شود، امروزه برای نمایش‌های کلاسیک از گریم ماسک استفاده می‌کنند. گریم‌ ماسک، گریمی است که با رنگ‌های غلیظ بر چهره شخصیت‌سازی می‌شود و چهره، ماسک‌ مانند جلوه‌ می‌کند و به تئاتر کلاسیک ابهت و زیبایی می‌بخشد و برای مثال گروتسک نوعی نمایش به شمار می آید کـه از دیدگاه‌ زیباشناسی‌ بر مبنای نامتعادل‌سازی است چنانچه گریم یا ماسک، لباس، دکور، بازی‌ها حتی موسیقی‌ آن‌ عادی بـاشد تـأثیری بـر تماشاگر نخواهد گذارد. باید تمام عوامل نامتعادل، غلوشده کار شود. با مثال‌های‌ کوتاهی‌ که ذکر شد گریم حتی بدون شخصیت‌پردازی می‌تواند در پیشبرد قصه نمایش‌ تأثیر گذارد. نوعی نمایش است کـه از دیدگاه‌ زیباشناسی‌ بر مبنای نامتعادل‌سازی است چنانچه گریم یا ماسک، لباس، دکور، بازی‌ها حتی موسیقی‌ آن‌ عادی بـاشد تـأثیری بـر تماشاگر نخواهد گذارد. باید تمام عوامل نامتعادل، غلوشده کار شود. بـا مـثال‌های‌ کوتاهی‌ که ذکر شد گریم حتی بدون شخصیت‌پردازی می‌تواند در پیشبرد قصه نمایش‌ تأثیر گذارد. رابطه گریم بـا شـخصیت‌پردازی یکی‌ از مبحث‌های‌ مهم رشته گریم، شخصیت‌پردازی به حساب می آید به طوری که بر چهره‌ بازیگر می‌توان از ۱۰ تـا ۱۰۰ درصـد شخصیت‌پردازی کرد. زمانی که چهره بازیگر با نقش‌ او هم‌خوانی داشته و در ارائه‌ نقش، میمیک و حـالات‌ مسلط‌ باشد با گریم میمیک و حالات چهره او تشدید می‌شود در اینجا ۱۰ درصد به بازیگر کمک شده اسـت. بـرعکس بازیگر را مشاهده می‌کنیم که نقش او به طور کامل با چهره متفاوت و در نقش‌آفرینی‌ ضعیف است، بـاید شـخصیت مـورد نظر ۱۰۰ درصد بر چهره او کار شود یا در نمایش تاریخی بازیگر نقش‌ شخصیت‌ مهمی از تاریخ را ارائه‌ می‌دهد که‌ باید چهره به طور کامل شبیه‌سازی‌ شود در این مرحله، نیز ۱۰۰ درصـد شـخصیت‌پردازی مـی‌شود. هر چهره دارای حالات مثبت و منفی است با مطالعه و بررسی‌ بر چهره مشاهده می‌کنیم هر چـهره دارای‌ رمز و راز است. طراح‌ گریم‌ با مطالعه دقیق بر چهره بازیگر، شناخت حالات مـی‌تواند شخصیتی مورد نظر را موفق ارائه دهد به نحوی که مطالعه کتاب‌های روانشناسی‌ (شخصیت) قیافه‌شناسی، جامعه‌شناسی و زیباشناسی برای او ضروری‌ است. تفاوت طراحی گریم در ایران و دیگر کشورهای صاحب سینما در ایران بیشتر فیلم‌ها رئال و حقیقی یا تاریخی‌ هستند و فیلم‌های سوررئال و تخیلی کار نمی‌شود. امروزه در سینمای‌ غرب‌ شخصیت‌های‌ عجیب‌ و غریب‌ و تـخیلی طـرفدار بسیار دارد. از این رو در گریم سینما از مبحث‌های ساخت: مانکن، عروسک شخصیت‌های تخیلی ساخت بـدن بـازیگر یا قسمتی از بدن بازیگر و افکت گریم‌ بـر آنـ‌ها کـه موجب تصاویر خارق‌العاده می‌شود مانند: انفجار سـر، قـطع دست و پا، دو نیمه شدن بدن و... بسیار استفاده می‌شود. برای ساخت شخصیت‌های تخیلی، تنها طراح و گریمور کار نمی‌کنند بلکه‌ ۲۰ تـا ۳۰ نفر روی چـهره این شـخصیت فعالیت می‌کنند. طراحی، ساخت مجسمه، ساخت قالب‌ها، ساخت پوسترها وصل کردن پوسترها، به هم کار گذاشتن ابزارآلات در آن حرکت اعـضای بدن‌ و ایجاد صدا و بالاخره حرکت کلی آن بـا سیستم مکانیکی و الکترونیکی از راه دور. چنانچه فـیلم‌نامه‌ای بر اساس این شخصیت‌ها نـوشته شـود استادان می‌توانند گروهی‌ تشکیل‌ بدهند و در این راه نیز موفق‌ باشند. معضلات گریم در ایران مهین میهن که به عنوان مادر گریم ایران معروف است درباره معضلات گریم در ایران می گوید: در سال‌های اوایل‌ انقلاب‌ در میان هنرمندان تئاتر یک نوع‌دوستی، صمیمیت و اتحاد برقرار بود و هنرمندان تئاتر با دل و جان نـمایش را روی صـحنه می‌بردند و کمتر بـه مادیات فکر می‌کردند. نمایش‌های باارزشی مانند مرده‌های‌ بی کفن و دفن، فیزیک‌دان‌ها، خسیس، هرپومته در زنجیر سربازها و ... از این دست به شمار می آیند. جشنواره‌های فجر در سال‌های نخست شـور و حال خاصی داشت و هنرمندان شهرستان با امید بسیار، در ایـن جـشنواره‌ها شرکت می‌کردند. امروزه مـتأسفانه‌ تئاتر وضعیت ثابتی‌ ندارد به‌خصوص در شهرستان‌ها بسیار نابسامان است و همین‌طور رشته‌های وابسته به آن، واحد گریم مرکز هنرهای نمایش‌ با هنرمندانی نزدیک به ۲۰ سال کار هـنوز وضـعیت ثـابتی نـدارند و سال‌هاست‌ در سرگردانی به سر می‌برند. در جشنواره دهه فجر نامی از رشته گریم و افراد آن برده نمی‌شود در ‌صورتی‌ که یکی از کارهای سنگین جشنواره به عهده این واحد است. امید است‌ مسئولان‌ هنری‌ توجه بیشتری به تئاتر و رشته‌های وابسته آن و نیز گریم داشته باشند. وی ادامه داد: امروزه با دیدن یک‌ دوره کوتاه در یک آموزشگاه گریمور و حتی طراح گریم می‌شوند و یا آسانی مجوز برای بازگشایی آموزشگاه دریافت‌ مـی‌کنند! در سریال‌های تلویزیونی به غیر از کارهایی که استادان بزرگ گریم خانم‌ها و آقایان انجام داده‌اند اسامی در تیراژ به چشم می‌خورد که به عنوان طراح معرفی شده‌اند. به همین دلیل بیشتر گریم خانم‌ها آرایـش است. از دختر ۱۶ ساله تا خانم ۶۰ یا ۷۰ ساله ابروان تراشیده تاتو شده سیاه نازک دارند. متأسفانه این‌ها اطلاع ندارند که رنگ سیاه و سفید رنگ‌های ممنوعه‌ گریم‌ دوربینی هستند. مسئولان سـازمان صـدا و سیما بهتر است این سریال‌ها را پیش از پخش به استادان گریم خود سیما نشان دهند و یا ضوابطی برای طراحی در نظر گرفته شود. آرایش، با گـریم مـتفاوت است با این طـراحی‌های نادرست لطمه به رشته هنری گریم وارد می‌شود. راهکاری برای پیشرفت هنر گریم در ایران مهین دخت میهن که سالها به تدریس گریم در دانشگاه های مختلف مشغول بوده در مورد راهکار برون رفت از شرایط موجود می گوید: در دانشکده‌ها دانشجو تئاتر و سینما ۲ واحد گریم و ماسک (گروه تئاتر و دوربین) را می‌گذراند تازه با گریم آشـنا مـی‌شود. سال‌ها مسئولان تلاش کردند تا واحد بیشتری به این درس داده شود اما موافقت نکردند. جوانان‌ بسیاری‌ هستند که می‌خواهند این رشته را کامل‌ دنبال‌ کنند. من عقیده دارم وزارت ارشاد اسلامی یا سازمان صدا و سـیما هـنرستان گریم و مـاسک کامل به مدت سه سال دایر نمی‌کنند. گریم‌ صحنه‌ و دوربین را کامل و ساخت مانکن شخصیت‌های عجیب و غریب، حـرکت‌ آن‌ها و افکت گریم و غیره را با آن‌ها بیاموزند و از همه مهم‌تر ۲ واحد اخـلاق هـنرمند بـرای آن‌ها در نظر بگیرند که‌ هنرمند باید چگونه باشد و چگونه رفتار کند. شاید که در آینده نیز هنرمندان سـینما ‌ ‌بـه فکر ساختن فیلم‌هایی با شخصیت‌های تخیلی بیفتند چون این‌گونه فیلم‌ها طرف‌دار بسیار دارد بـه‌خصوص‌ نـزد جـوانان. منابع: «گریم و ماسک»، مجله تخصصی نمایش شماره ۳۸، دی ماه ۱۳۹۱. ‌ ‌ «مـادر گریم ایران»، مجله تخصصی صحنه شماره ۴۳، اسفند۱۳۹۱.