همنوا | زهرا حسین زاده

ارس، از رودهای پویا و ارزشمند میان ایران و سه کشور همسایه است. این رودخانه از ارتفاعات مین‌‌گول در ارزروم ترکیه سرچشمه می‌گیرد و در مسیر پرپیچ و خم خود، مرز مشترک ایران با نخجوان، ارمنستان و جمهوری باکو را تشکیل می‌دهد.

در مورد مشخصات دقیق این رود، اعداد و ارقام مختلفی ثبت شده، اما مطابق آخرین مختصات ماهواره‌ای «درازای سرتاسری ارس حدود 910 کیلومتر، درازای بخش مرزی رود 475 کیلومتر و حوضه آبریز آن 102 هزار کیلومتر مربع است. عرض رودخانه ارس در جلفا گاهی تا بیش از 200 متر و عمق بستر آن به 2 تا 3 متر می‌رسد. عریض‌ترین نقطه رودخانه در نزدیکی شهر جلفا است که بیش از 200 متر عرض و بیش از 4 متر عمق دارد.» (1)

عرض و عمق این رودخانه در مسیر حرکت، متفاوت است، به طوری که وضعیت رود، از سرچشمه تا جلفا، صاف و کمی کوهستانی و از جلفا تا اصلاندوز کاملاً کوهستانی و صعب‌العبور است.  

پیشروی ارس در خاک‌های سرزمینی ایران

 ارس در فاصله بین جلفا تا اصلاندوز، مرز میان کوه‌های ارسباران ایران و جمهوری‌باکو را تشکیل داده‌است. پهنای رود در حوالی جلفا، حدود ۳۰ متر و عمق آن ۴ متر است، ولی در نزدیکی پلدشت، این پهنا تا ۱۰۰ متر و عمق آن به ۲ متر تغییر می‌کند.

ارس، با توجه به موقعیت جغرافیایی و کوهستانی منطقه، دارای شیب زیادی است. این شیب باعث می‌شود، آب با شتاب عجیب، در بستر رود جریان یابد. ظاهر این رود در سطوح بالایی، ملایم و آرام است، اما در لایه‌های پایینی، اوضاع، بسیار پرتلاطم و  بی‌رحم است. این رودخانه طی سال‌های طولانی، در یکی از محدوده‌های جلفا و خداآفرین، بستر خود را در دره یک کوهستان صخره‌ای، به قدری پایین برده که امروز می‌توان یک دیواره کاملاً عمودی با ژرفای بسیار زیاد را در نزدیکی پاسگاه سیه‌رود مشاهده کرد.

اگرچه فرسایش بستر و کناره‌های مسیر جریان، خاک ارزشمندی را برای فعالیت‌های انسانی و استقرار جلوه‌های مختلف اکوسیستم فراهم می‌سازد، اما طغیان‌های سطحی ارس باعث شده، بخش قابل‌توجهی از خاک سرزمینی ایران، اندک‌اندک، به داخل بستر رودخانه کشیده شود. ارس، این رود بی‌قرار و سرکش، هر چه در افسانه‌ها و آئین‌های ایرانی، لطیف و مهربان است، در بستر و حریم، بیقرار و سرکش است. توپوگرافی این رود به گونه‌ای است که شیب طولی و شیب عرضی آن، یکپارچه به سمت ایران است. نتیجه همزمانی این دو شیب، این است که در فصل‌های پربارش، آبِ سرکشِ رود، به سمت ایران پیش‌روی می‌کند.

نتایج یک پژوهش نشان می‌دهد ارس در سال 1985 میلادی، به طور متوسط 68.78 متر به سمت ایران جابه‌جا شده‌ که به مراتب بیشتر از پیش‌روی‌های این رود به سمت همسایه خارجی است. بررسی این پژوهش که بر اساس نقشه‌های ماهواره‌ای ثبت شده‌، نشان می‌هد هرچه به طرف غرب و محدوده جلفا نزدیک می‌شویم، جابه‌جایی‌های عرضی صورت‌گرفته بیشتر می‌شود. مقدار جابه‌جایی در نقشه‌های سال 1990، 2000 و 2010 نیز با فراز و نشیب‌هایی همراه است، اما در حالت کلی، به سمت ایران گسترده شده‌است. (2)

ارس در محدوده مرزی ایران فرسایش یافته‌است

«دکتر شهرام روستایی» استاد ژئومورفولوژی دانشگاه تبریز، با اشاره به چالش‌های رایج در رودهای مرزی می‌گوید: وقتی رودخانه‌ها را به عنوان مرز انتخاب می‌کنیم، تالوگ روخانه (Talweg همان خط‌القعر یا عمیق‌ترین جای رودخانه) خط مرزی است. اصلاً جنگ ما با عراق، در خصوص همین نقطه عمیق در اروند بود و عراق مدعی عمیق‌ترین قسمت این رود بود. مشابه این خط را در ارس هم داریم، یعنی خط مرزی ما در ارس، اترک و رودهای مرزی، همین خط تالوِگ است.

وی تاکید می‌کند: ارس، از دیدگاه جغرافیایی، متعلق به ما نیست و بحث‌های سیاسی این رود و اصطلاحاً ژئوپولوتیک ارس، در حوزه جغرافیا و ژئومورفولوژی مطرح نیست.

دکتر روستایی، به موضوع فرسایش در بستر ارس اشاره و خاطرنشان می‌کند: متاسفانه رودخانه ارس در محدوده مرزی ایران با فرسایش مواجه شده‌است. سال‌هاست که پیچ ارس، به سمت ایران است و  این پیچ، باعث فرسایش رودخانه از سمت ایران شده‌است.

این استاد علوم محیطی، ادامه می‌دهد: به این ترتیب، شاید یک روستای مرزی بوده که به ایران تعلق داشته، اما فرسایش رودخانه باعث شده، روستا به اجبار، از ایران جدا شود و به خاک همسایه ملحق شود. مشابه این اتفاقات بارها در مورد ارس و دیگر رودخانه‌های مرزی ایران افتاد‌است.

روس‌ها برای تحکیم بستر و مسیر ارس چه کردند؟

وی در پاسخ به این سوال که چه اقداماتی می‌تواند از روند فرسایش این رود جلوگیری کند، یادآور می‌شود: در دوره حکومت کمونیستی روسیه، روس‌ها یک ابتکار عمل به خرج دادند و راه‌آهن سراسری خود را از کنار ارس عبور دادند. در واقع، با نصب این سازه‌های ریلی، مرز آبی خود را تثبیت، تحکیم و حفاظت کرده‌اند. این اقدام، یک راهکار خوب برای پیشگیری از فرسایش خاک بوده‌است. اما در این سوی رود، به نظر نمی‌رسد ما پیشگیری خاصی برای جلوگیری از فرسایش رود کرده‌باشیم، بنابراین، می‌بینیم که بی‌توجهی به اصول حفاظت از مرز طبیعی، چطور باعث جابه‌جایی و تغییر مرزهای سیاسی می‌شود.

قانون حفظ و تثبیت رودخانه‌های مرزی چه می‌گوید؟

نظارت بر رفتار طبیعی رودخانه‌های مرزی و حفاظت از ساختار طبیعی آن، موضوعی است که در سیاست‌های کلان نیز پیش‌بینی شده‌است. قانون حفظ و تثبیت کناره و بستر رودخانه‌های مرزی مصوب سال 1362 تصریح کرده که وزارت نيرو باید با همکاری مداوم وزارتخانه‌هاي كشور، كشاورزي، امور خارجه، دفاع و اداره مرزباني، و با رعايت مفاد معاهدات و موافقت‌نامه‌ها و پروتكل‌هاي مرزي بين ايران و دول همجوار نسبت به انجام امور فني و اجرايي در مسیر رودخانه‌ها اقدام کند، بعلاوه، توافق‌نامه سال 1334 نیز یک سند قدیمی برای لزوم نقش‌آفرینی ایران در صیانت از ارس است.

بر این اساس، دفتر مهندسی رودخانه‌ها و سواحل آذربایجان‌شرقی، از مجموعه‌های ذیل آب منطقه‌ای استان، در سال‌های اخیر، عملیات حفاظت از ساحل ارس را در بازه‌های مختلف اجرا کرده‌است.

احیای ۱۲۵۰ هکتار از اراضی ایران در مرز ارس

به گفته «یوسف غفارزاده» مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی، ۱۵۰ کیلومتر از ۲۴۸ کیلومتر مرز آذربایجان‌شرقی با جمهوری آذربایجان، دره است و امکان زیر آب رفتن زمین وجود ندارد اما ۹۰ کیلومتر از این مرز، دشت است و حتی در مواقع وقوع سیل امکان زیر آب رفتن روستاهای‌مان نیز وجود دارد.

وی ادامه می‌دهد: برای جلوگیری از این مسأله ۶۰ کیلومتر از ۹۰ کیلومتر مرز دشتی را ساحل‌سازی انجام داده‌ایم، با این حال، برای اتمام پروژه در ۳۰ کیلومتر باقیمانده، در برخی نقاط به همکاری جمهوری آذربایجان نیز نیاز است اما در جاهایی که به همکاری این کشور نیاز نیست، ما کارمان را شروع کردیم و تامین اعتبار برای آن هم شده است.

غفارزاده از شناسایی و مطالعه  ۹ ناحیه اضطراری و اولویت‌دار در رودخانه ارس، برای سامان‌دهی خبر می‌دهد و می‌افزاید: طول این مسیرهای خطرساز ۱۶ کیلومتر است که از جمله آنها می‌توان به اراضی روستاهای اوزان، ابراهیم سمیع، عاشقلو و بویدوز اشاره کرد.

به گفته این مسئول، طی ۳۰ سال اخیر با ساماندهی ۶۱ کیلومتری مناطق پرخطر رودخانه ارس در شمال غرب ایران ۱۲۵۰ هکتار از اراضی از دسترس خارج شده، در مرز مشترک با کشور جمهوری آذربایجان مجدداً به خاک ایران بازگردانده و حدود ۶۰ هزار هکتار از اراضی این محدوده، ایمن‌سازی شده است.

اقدام پنهانی و مخرب ترکیه برای تضعیف ارس در ایران

اما ارس، این رود پُرماجرایِ پرپیچ‌وخم، جدا از بحث شیب عرضی و فرسایش خاک، با یک تهدید نرم و خزنده دیگر مواجه است. به گفته دکتر روستایی، استاد ژئومورفولوژی دانشگاه تبریز، ترکیه چندین سد عظیم در بستر ارس احداث کرده‌است. با تصاویر و گزارش‌هایی که ثبت می‌شود، تا چند سال آینده، بی‌آبی ارس چندان دور از ذهن نیست.

اشاره دکتر روستایی به «پروژه داپ» است؛ یعنی مجموعه سدسازی‌های ترکیه که از دو دهه پیش روی رودخانه بین‌المللی ارس شروع شده و آشکارا بر خلاف دیپلماسی آب و مغایر با اصول و تفاهم‌نامه‌های زیست‌محیطی‌ است. 

به گفته کارشناسان، مجموعه اخبار و فعالیت‌های صورت گرفته در پروژه داپ از سوی ترکیه در قالب یک پروژه محرمانه پیگیری می‌شود و در رسانه‌ها به‌خصوص رسانه‌های ترکیه اطلاعات جامعی از تعداد سدها در دسترس نیست. اما بر پایه اطلاعات موجود، ترکیه بیش از ۱۰ سد بزرگ را در قالب این پروژه برای ساخت پیش‌بینی کرده است که از جمله آن‌ها می‌توان به سد کاراکورت و سد سویلماز اشاره کرد. با اجرای این پروژه، پیش‌بینی می‌شود آب ورودی ارس به ایران، به 50 درصد کاهش یابد. بخش قابل‌توجهی از بحران دریاچه ارومیه، ریشه در همین اقدامات مخرب و پنهانی دولت ترکیه دارد.

صیانت از ارس، نیازمند اقدام ملی است

پیش‌رَوی ارس در خاک ایران، تهدید جغرافیایی و زیست‌محیطی است. اما همین واقعیت تلخ را دوست نکته‌سنجی، چه خوش، شاعرانه روایت می‌کرد که «ارس با آن سابقه دور و دراز تاریخی در قلب ایران، بیقرار وطن دور افتاده خویش است و برای همین، گاه‌به‌گاه، دل به خاک‌های سرزمینی ایران می‌سپارد!»

رود‌ها از عناصر زنده و پویای طبیعت خدادادی به شمار می‌روند و باید همواره مورد رصد و نگهداری باشند. صیانت از حریم و بستر رود، امری نیست که با برنامه‌های زودگذر و توسط یکی دو استان، به نتیجه بینجامد.  توجه به مرزها، چه در قالب طرح‌های محرومیت‌زدایی و ارتقای امنیت مرزی، و چه در قالب برنامه‌های زیست‌محیطی، باید مداوم و برجسته باشد. به نظر می‌رسد چالش اصلی رود ارس، در وهله نخست، سیاست‌گذاری در قالب طرح‌های ملی و در وهله دوم، پیگیری منافع ایرانی این رود، با توجیه دیپلماتیک دو کشور هم‌مرز با این رود باشد. تدوین یک برنامه جامع می‌تواند در این خصوص، اثرگذار و ماندگار باشد، در غیر این صورت، اقدامات موضعی هر سال، با بارش‌ها و طغیان‌های سالی دیگر، از میان خواهد رفت.

پی نوشت:

1. فصلنامه علمی فضای جغرافیایی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر، شماره 66
2. همان