نمی شود که ۱۴ مرداد سالروز صدور فرمان مشروطه باشد و پاتوق سه شنبه های طوبی نیز پررونق تر از همیشه گرم بوده و پشت بند آن روز خبرنگار و مطبوعات باشد ولی سراغ مشروطه و دوران طلایی روزنامه نگاری عصر مشروطه نرفت.

پس سه شنبه های دوست داشتنی طوبی این هفته عطر و بوی مشروطه به خود گرفت و از روزنامه نگارانی که دوران طلایی مطبوعات ایران را رقم زدند به نیکی یاد شد و چه زیبا بود شنیدن سطر به سطر و خط به خط نام افراد و طلایه دارانی که در دوران اختناق رضاخانی قلم فرسایی کردند و صنعت چاپ و نشر روزنامه و مطبوعات را در ایران رواج دادند. حالا در چنین روزی ما گرد هم آمده بودیم تا از زبان دکتر محمد عزیزی راد از زمان حال به گذشته سیر کنیم و با مجاهدان مشروطه که تفنگ توتم آنها بود و مجاهدانی که قلم را توتم خود کرده بودند آشنا شده و در هوای آن دوران نفس بکشیم و به یاد و ذهن بسپاریم مطبوعات و مشروطه همذات و همزاد یکدیگر بوده؛ عصر مشروطه دوران طلایی روزنامه نگاری و مطبوعات ایران بوده و دوران مشروطیت دوران بسیار خاص و پیچیده ای است. دکتر عزیزی راد، محقق و فعال فرهنگی و رسانه ای تبریز تاریخ را برایمان ورق می زند، از روزهایی می گوید که روزنامه نگاری فراز و فرودهای زیادی به خود دیده است، روزنامه نگاران و روشنفکرانی که در کوی و برزن و حتی در خانه هایشان به قتل می رسیدند. در زمان مظفرالدین شاه تبریز دارالسلطنه بود و روزنامه ها را دولت چاپ می کرد، روزنامه هایی همچون ناصری و دبستان، با اینکه این روزنامه ها دولتی بودند ولی تاثیرگذارنبوده و ارزش و اعتبار خاصی نداشتند. وقتی مشروطه اول پیروز می شود فعالیت های روزنامه نگاری زیاد می شود ولی بعد از به توپ بستن مجلس چراغ روزنامه نگاری خاموش می شود و این فقط تبریز است که روزنامه چاپ می کند. بعد از مرگ مظفرالدین شاه فضای رسانه ای و مطبوعات در کل کشور و مخصوصا آذربایجان باز تر شده و تبریز در مطبوعه نویسی طلایه دار می شود. اولین نشریه شهرستانی در دوران مشروطه در تبریز در سال ۱۲۷۵قمری با عناوین اخبار دارالسلطنه یا اخبار مملکتی آذربایجان چاپ می شد، برخی از محققین می گفتند این نشریه فقط اسم داشت و چاپ نمی شد درحالی که در سال ۱۳۸۵ شمسی سید فرید قاسمی محقق مطبوعات کشور در بازدید از کتابخانه مرکزی تبریز در مجموعه اهدایی استاد نخجوانی چند نسخه از این نشریه را دیده و مطالعه نموده و در کتاب خود این موضوع را ذکر کرده است. چاپخانه ها همزاد دیگر مطبوعات و روزنامه نگاری بوده و تبریزی ها بنیانگذار صنعت چاپ و نشر در ایران هستند در حالی که در تبریز ۳چاپخانه وجود داشت در تهران حتی یک چاپخانه نبود، بنابراین دو چاپخانه را از تبریز به تهران منتقل کردند و اتفاقا همین تبریزی ها بودند که چاپخانه را در تهران راه اندازی کردند. در انقلاب مشروطه یکی از تاثیر گذارترین روزنامه ها روزنامه آذربایجان بود که توسط علی قلی صفراف چاپ می شد و مدارس تبریز نیز در روزنامه نگاری بسیار فعال بودند به طوری که روزنامه" ادب " ارگان دانش آموزان دبیرستان فردوسی تبریز بود. در تاریخ روزنامه نگاری مشروطه نام روزنامه نگارانی همچون حسین فشنگچی تبریزی از مبارزان دوره مشروطه به چشم می خورد که تا سال ۱۳۴۵ قمری روزنامه نگاری را ادامه می دهد. حسین آقا فشنگچی تبریزی از مبارزان دوره مشروطه که از زمان روی کار آمدن کابینه وثوق الدوله طعم شیرین ورود در سیاست و استفاده از مزایای جانبداری حکومت‌های دست‌نشانده را در مقابله با نهضت شیخ محمد خیابانی چشیده و این رویه را تا زمان فوت در سال ۱۳۴۸شمسی حفظ کرده بود و مدیر مسئولی نشریه" آذر" را از شماره پنجم عهده دار شد. با وجود اینکه نشریه "آذر " در تمام مدت انتشار خود همچون بلندگوی تبلیغاتی رضاخان عمل می کرد منبع ارزشمندی برای مطالعه و آگاهی درباره تغییرات تدریجی ساختار سیاسی،اقتصادی فرهنگی و اجتماعی آذربایجان در آغاز سده چهاردهم شمسی بود. با دقت در صفحات آن می توان روی کار آمدن افراد جدیدی از شاهزاده های قاجار در ادارات لشکری و کشوری را مشاهده کرد. روزنامه نگار دیگری به نام میرزا اسماعیل یکانی روزنامه "ایران نو" را بنیانگذاری کرد و به عنوان ارکان حزب دموکرات مطرح بود،مقالاتی در حوزه بیداری اندیشه و آگاهی در مطبوعات می نوشته است دوران مشروطه پر از روزنامه نگاران نام آوری است که شنیدن نام همه آنها برای خود تاریخ مکتوبی است که باید لابه لای سطرهای تاریخ طلایی مشروطه جستجو کرد. دکتر عزیزی راد با بیانی شیوا آنها را از از لابلای تاریخ به زیبایی معرفی کرده و می شناساند. یکی از این روزنامه نگاران عصر مشروطه میرزا محمود غنی زاده سلماسی است که روزنامه هایی همچون فریاد،فروردین، دور جدید،بوقلمون،انجمن،شفق و محاکمات را مدیریت کرده و منتشر می ساخت. میرزا محمود غنی زاده سلماسی ابتدا به امر تجارت مشغول بود و در جوانی با سید جلال الدین کاشانی مدیر روزنامه "حبل المتین" چاپ کلکته مکاتبه داشت و به تشویق او گاهی مقالاتی به روزنامه می فرستاد در مسافرتی که به قفقاز داشت با میرزا عبدالرحیم طالبوف طرح دوستی ریخت و بعد از بازگشت به ایران در سال ۱۳۲۵ قمری روزنامه "فریاد " را در شهر ارومیه منتشر کرد. غنی زاده در اوایل سال ۱۳۲۶ قمری دو ماه قبل از کودتای محمدعلی میرزا و توپ بستن مجلس به دعوت دوستانش به تبریز آمد و در روزنامه "شورای ایران" مقالاتی نوشت و بعد از آن ستارخان سردار ملی وی را که منشی مخصوصش بود به نمایندگی انجمن های ایالتی تعیین کرد و با تصویب انجمن روزنامه ای به نام "انجمن" تاسیس شد که ۲سال دوام یافت و اداره آن را غنی زاده به عهده داشت سپس روزنامه دیگری به نام" بوقلمون انتشار داد. در سال ۱۳۲۸قمری با تشویق حاجی مخبرالسطنه هدایت والی آذربایجان نشریه محاکمات را تاسیس کرد. نشریه " گنجینه معارف" در سال ۱۳۰۱ شمسی توسط محمدعلی تربیت از بانیان نخستین کتابخانه از موسسین اولین مدرسه حرفه ای در تبریز منتشر شد. این نشریه در تبریز هر ماه یک بار در ۳۲ صفحه توسط میرزا محمدعلی خان تربیت رئیس معارف آذربایجان چاپ می شد. محمدعلی خان تربیت از پیشگامان راه تجدد، آزادی و تعلیم و تربیت بود. محمدعلی خان تربیت بعد از بازگشت از سفر های دور و دراز از جمله سفر استانبول، برلین و لندن در سال۱۳۰۰ شمسی نخستین بار به ریاست معارف آذربایجان تعیین شد و در همان زمان مجله "گنجینه معارف" را منتشر کرد و در همان سال انجمنی به نام "مجمع ادب "تشکیل داد. گنجینه معارف ارگان مجمع ادب متشکل از جمعی از بزرگان و فرهیختگان تبریز بود. نشریه "گنجینه معارف" همچون برگ زرینی در تاریخ مطبوعات مشروطه می درخشد و به نوعی خاطرات شیرین و ماندگار پیشروان روزنامه نگار خطه آذربایجان را در سال‌های قبل از مشروطه و چند سال بعد از پیروزی این نهضت مردمی در ذهن آزادیخواهان و روشنفکران تداعی می‌کرد "گنجینه معارف" حاوی مطالب علمی ادبی و فلسفی بود. "گنجینه معارف" در روزهای انحطاط و بیچارگی مطبوعات ایران قدم به عرصه انتشار گذاشت. نشریه ملانصرالدین را می توان معروف ترین و اثرگذارترین نشریه در اوایل قرن بیستم دانست. تاثیرگذاری این نشریه که نخستین شماره آن در سال ۱۹۰۶ میلادی و همزمان با شعله ور شدن نهضت مشروطه در ایران و مخصوصاً آذربایجان پا به عرصه گذاشت تاثیر آن در مشروطه خواهان و پیشروان آزادی بی همتا بود. افرادی مانند علامه دهخدا و سید اشرف الدین گیلانی با اثرپذیری از آن رشد یافتند شیوه نظم و نثر طنز ملا نصرالدین در نشریات ایرانی مانند نسیم‌شمال و صوراسرافیل نمود دوباره یافت ملانصرالدین نشریه ادبی طنز و کاریکاتور بود که در سال ۱۲۹۹ شمسی به زبان فارسی و ترکی آذربایجانی انتشار یافت. صحبت کردن از دوران طلایی مشروطه در یک ساعت و دو ساعت مجال نمی یابد چرا که رورها و هفته ها لازم است تا تک تک روزنامه های آن زمان را ورق زد و تاریخ را از سطر به سطر آن مطالعه کرد. پس به همین مجال اندک بسنده کرده و دوباره به فضای حال بازگشته و ادامه صحبت ها را در مورد فضای رورنامه نگاری حال ادامه می دهیم. بعد از صحبت کردن در مورد فضای روزنامه نگاری عصر مشروطه حالا نوبت به نقد و نقادی روزنامه های فعلی می شود و هر کدام از حاضرین در جلسه سه شنبه های طوبی از دیدگاه خود به آسیب شناسی روزنامه نگاری فعلی پرداختند. مشکلات روزنامه نگاران، نبود فضای نقد و انتقاد، تعریف و تمجید از مدیران ادارات، تعریف خاطرات تجربه های کاری اصحاب فرهنگ و رسانه نیز بخش دیگری از برنامه پاتوق سه شنبه های این هفته طوبی بود.

معصومه درخشان