همنوا | دکتر محمدطاهری خسروشاهی

دوست عزیز و فقید ما مرحوم دکتر رحیم نیکبخت، چند ماه پیش از فوت، در تدارک تهیه و انتشار یادنامه‌ای برای مرحوم سیدرضا حسینی (سعدی‌زمان) بود، اما متاسفانه مصیبت کرونا و فوت ایشان اجازه انتشار این اثر را نداد. بعد از فوت دکتر نیکبخت، با درخواست آقازاده استاد سعدی‌زمان، این بنده کمترین، مکلف شدم تا آن یادنامه را سر و سامان دهم. این سخنرانی با عنوان «حالات و مقامات سعدی‌زمان» در واقع مرور سرفصل‌های مهم یادنامه‌ای است که به امید خدا، به زودی آماده چاپ و نشر خواهد شد.

مرحوم سیدرضا حسینی (سعدی‌زمان) در سال 1289 شمسی در محله قدیمی منجم تبریز به دنیا آمد. سعدی‌زمان از معدود شعرایی است که دارای تحصیلات دینی و حوزوی است. او پس از تحصیلات رسمی و مدرسی و مکتبی، وارد حوزه طلبیه تبریز شد و از شاگردان و مُصاحبان مرحوم آیت‌الله سید ابوالحسن انگجی بود. بخش عمده ای از مشخصات شعر مرحوم سعدی‌زمان، ریشه در همین صبغه علمی و حوزوی دارد. در خصوص اساتید سعدی‌زمان باید گفت ایشان در حوزه شعر، استاد خاصی نداشت و به اصطلاح ادبی «اُوِیسی» بود، اما در حوزه مباحث دینی، چنان‌که اشاره شد، مرحوم آیت‌الله انگجی، استاد ایشان به شمار می‌رود. سعدی‌زمان همزمان با تحصیلات دینی، در علوم ادبی نیز تحصیل‌کرده بود و از شاگردان مرحم شیخ علی اکبر نحوی، معلم قدیمی ادبیات در آذربایجان بوده است. متاسفانه اطلاعات دقیق و کاملی از این معلم ارجمند در دسترس نیست.

رفتار و سیره مرحوم سعدی‌زمان را باید در سه بخش در نظر بگیریم: اخلاق در منزل، اخلاق در شعر و اخلاق فردی (هیئتی)

دکتر محمد طاهری خسروشاهی

اخلاق در منزل و تکریم همسر

آقازاده مرحوم سعدی‌زمان در مورد رفتار پدرشان در منزل، چنین نقل می‌کنند: «پدر در کار منزل دخالت نمی کرد. همسرش از یک خاندان اصیل تبریزی بود. بانویی متقی، پرعاطفه، شیفته خاندان رسالت و با تجربه، به طوری که زنان فامیل و دوستان و همسایگان در مشکلات زندگی خود، از او راهنمایی می خواستند.»

مستندسرایی، مهم‌ترین ویژگی شعر سعدی‌زمان است

مهم‌ترین شاخص شعر مرحوم سعدی‌زمان، مستندسرایی ایشان است. سعدی‌زمان از شاعران نادری است که در هر یک از سروده‌ها و نوحه‌ها، منبع دقیق اشارات و تلمیحات خود را ذکر کرده‌‌است. این ویژگی خاص، قطعاً در میان شاعران مرثیه‌سرا که بنده تا کنون مطالعه کرده‌ام، یک ویژگی بی‌نظیر است. در مورد جدیت ایشان در مستندسرایی، ذکر یک دیدار تاریخی، خالی از لطف نیست. سعدی‌زمان در یک سفر زیاتی به مشهد، با مرحوم آیت‌الله سیدمحمد هادی میلانی و مرحوم آیت‌الله سید احمد خسروشاهی مُصاحب می‌شوند. وقتی بحث، به موضوع شعر رثایی و نوحه‌سرایی کشیده می‌شود، مستندسرایی و منبع‌دهی سعدی‌زمان، مورد توجه و تحسین این علما قرار می‌گیرد. از آن‌جمله آیت‌الله میلانی در معرفی سعدی‌زمان به حضار می‌گوید: «ایشان شاعر فاضل و محقق اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام هستند. اشعاری که از ایشان دیده و شنیده‌ام، همگی مطابق با روایات صحیح و کتب مقتل معتبر و موثق است.» در همان جلسه آیت‌الله خسروشاهی، خطاب به آیت‌الله میلانی می‌گوید: «اجازه بدهید در کنار کلمه محقق، لفظ مدقق را نیز اضافه کنم. زیرا نه تنها عین عبارات مقاتل معتبر علمای شیعه، بلکه از کتب متقن علمای عامه و اهل سنت استفاده کرده و مآخذ را نیز در پاورقی کتاب معرفی نموده‌اند.»

تا زنده بود، جز در رثای اهل‌بیت(ع) نسرود

طبع شعری ایشان موضوعات سیاسی و حتی عاشقانه را نیز در بر می گرفت. ایشان در سال 1314 از نزدیک شاهد ماجرای مسجد گوهرشاد بود و قصیده غرایی نیز در این موضوع سروده‌است. همچنین قصیده‌ای نیز در مورد جسارت روس‌ها به گنبد امام رضا(ع) سروده است. علاوه‌بر این، اشعار متعدد میهنی و اجتماعی و حتی عاشقانه نیز در میان سروده‌های ایشان به چشم می‌خورد. با این حال، سعدی‌زمان تا زمانی که زنده بود، شعر خود را فقط و فقط در خدمت مرثیه حضرت سیدالشهدا قرار داد و با وجود مراجعات و درخواست های مکرر، تا زنده بود، جز شعر مرثیه، اثری از خود منتشر نکرد. امیدواریم با چاپ یادنامه مرحوم سعدی‌زمان، سایر سروده‌های ایشان نیز در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.

«حسینیه تبریز» و «مکتب الغدیر» دو جلسه سعدی‌زمان در تبریز بود

سعدی‌زمان در تبریز، دو هئیت داشت. مشابه این نکته را بنده در حالات مرحوم علامه طباطبایی(ره) نیز دیده‌ام. آقای دکتر دینانی نقل کرده‌اند که مرحوم علامه، در دو جلسه مجزا برای سخنرانی و تدریس داشتند: یک جمع عمومی برای حضور تمام شاگردان و ارادتمندان و دیگری، نشست خصوصی برای تعداد انگشت‌شمار از علاقه‌مندان و مریدان. مرحوم سعدی‌زمان نیز در شیوه علمی و ادبی خود، چنین سبکی داشتند. ایشان هیئتی با نام «حسینیه تبریز» داشتند که در خیابان منجم تشکیل می‌شد و بحث‌های عمومی شعر و هیئت در این جلسه مطرح و بررسی می‌شد. جلسه دیگر ایشان با نام «مکتب الغدیر» نشستی بود که به صورت خصوصی، شب‌های چهارشنبه برگزار می‌شد. علت نامگذاری این جلسه به «مکتب الغدیر» این بود که محتوای این جلسات حول بحث ولایت و امامت و نقد متون اهل سنت بود. این جلسات تا اواخر عمر مرحوم سعدی‌زمان ادامه داشت. خوشبختانه مباحث جلسات، حفظ شده و در اختیار فرزند ارجمند ایشان است. امید می‌رود در آینده‌ای نزدیک شاهد چاپ و انتشار این مباحث ارزشمند باشیم. با بررسی و مطالعه در این مباحث، می‌توانیم به جرات بگوییم، سعدی‌زمان اگر وارد حوزه شعر و نوحه‌سرایی نمی‌شد، قطعاً یکی از علمای فاضل روزگار ما می‌شد.

ایشان اگر به هیئتی تشریف می‌بردند، معمولاً اشعار دیگران را به اشعار خود ترجیح می‌دادند و از این‌که شعر خودشان را در هیئت بخواند، پرهیز داشتند. اگر در مجلسی، احیاناً شعر سخیفی قرائت می‌شد، بعد از مراسم، به طور خصوصی، به آن مداح یا شاعر، گوشزد می‌کرد. 

 از دیگر ویژگی‌های هیئتی مهم مرحوم سعدی‌زمان، این بود که ادب و فروتنی در رفتار ایشان، بسیار برجسته بود. نقل است که وقتی وارد هیئتی می شد، اولین جای خالی‌ی را که می دید، می‌نشست و منتظر نمی‌ماند تا عده‌ای با اصرار و تعارف ایشان را به صدر مجلس هدایت کنند. در وصیتنامه‌ای که برای آقازاده‌اش نوشته، می‌نویسد: «پسرم این‌ها ظاهر قضیه است. اگر نامم به عنوان خدمتگزار صدیق اهل بیت(ع) ثبت شود، این افتخار گرانبها برای دنیا و عقبی من است.»

 و همچنین در چند بین، این موضوع را چنین بیان می‌کند:

نه بهر پول به هر پست فطرتی مداح

نه در حضور کسی خاک آستانم من

بر آن سرم که نباشم رهین منت خلق

هر آن‌چه دوست رضا شد، رضا بر آنم من

به دل محبت سلطان دین، علی دارم

غلام شاه جهان، سعدی‌زمانم من

از استخدام دانشگاه تبریز تا موسسه مطبوعاتی در بازار صفی

از جمله ناگفته‌ها مربوط به سعدی‌زمان، شغل ایشان است. ایشان در استخدام رسمی دانشگاه تبریز بود، اما با توجه به رشته تخصصی‌شان که حقوق اسلامی بود، از دانشگاه کناره‌گیری می‌کنند و کارمند اداره ثبت اسناد و املاک می‌شوند. پست سازمانی ایشان در این اداره، رئیس املاک تبریز بوده‌است. با این حال، این شغل، از روی جبر روزگار و معیشت بوده و با روحیات سعدی‌زمان چندان سازگار نبود، از این رو در سال‌های پایانی عمر، با برپایی «موسسه مطبوعاتی حسینی» در بازار صفی تبریز امور چاپ و نشر مشغول شد.

مراودات علمی با علمای حوزه و استادان دانشگاه تبریز

نکته مهم در مورد وجهه علمی مرحوم سعدی‌زمان، رابطه ایشان با علمای عصر خود است. این موضوع، در همین یادنامه‌ای که در دست انتشار است نیز آمده‌است. مکاتبات سعدی‌زمان، از ارتباط دوستانه و مراودات علمی ایشان با چهره‌های برجسته‌ای نظیر مرحوم آیت‌الله العظمی سید محمد حجت کوه‌کمری، مرحوم آیت‌الله میرزا فتاح شهیدی، مرحوم آیت‌الله سیدمحمد هادی میلانی، علامه امینی(ره)، مرحوم آیت‌الله میرزاصادق تبریزی، مرحوم آیت‌الله سیدمرتضی شبستری و مرحوم آیت الله حاج‌میرزاکاظم دینوری حکایت دارد. بعلاوه، سعدی‌زمان، با استادان شاخص دانشگاه تبریز، نظیر مرحوم دکتر منوچهر مرتضوی، مرحوم دکتر عبدالرسول خیام‌پور، استاد احمد ترجانی‌زاده و استاد سید حسن قاضی طباطبایی ارتباط داشت و در محافل ادبی و شب‌نشینی‌های آن دوران همراه و همدل با این فرزانگان بود.

سعدی‌زمان در سال 1365 در تهران بدرود حیات گفت و در آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی، در محلی که امروز ساختمان امور فرهنگی آستانه است، به خاک سپرده شده‌است. از سعدی‌زمان یک کتابخانه غنی به جا مانده که خوشبختانه امروز در اختیار آقازاده ایشان است.