همنوا | زهرا حسین زاده

ساعتی طول نکشید که فضای گورستان، به برهوتی سیاه و مخوف تبدیل شد. این ماجرا را می‌توان نقطه عطفی در «بیداری عمومی» نسبت به ارزش تاریخی و معنوی گورستان‌ها دانست.

پیش از این‌که به ماجرای گورستان دارالسلام شیراز بپردازیم، به سال 1397 بر می‌گردیم؛ سالی که سند ملی حفاظت و حراست از گورستان های تاریخی، به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسید. سندی که گورستان‌های شهری را حائز چهار ویژگی مهم دانسته‌است:

1) جزئی جدایی‌ناپذیر از منظر طبیعی و مصنوع محیط پیرامونی در ارتباط ساختاری با جنبه های اسطوره‌ای، اخلاقی و دینی باورهای انسانی

2) نظام پیچیده و پذیرفته‌شده‌ای از نشانه‌ها، یادمان‌ها، و موتیف‌های انتزاعی به مثابه موزه‌های روباز شهری

3) بخشی از چشم‌انداز تاریخی که نقش ارزنده‌ای در تداوم حیات اخلاقی و معنوی انسان‌ها دارد.

4) قسمتی از حافظه جمعی شهرها و روستاها که نقش بی‌بدیلی را به عنوان عناصر هویت بخش سکونتگاه‌های انسانی ایفا می‌کنند.

شورای عالی معماری و شهرسازی، مطابق این چهار ویژگی مهم، در نامه‌ای خطاب به استاندارن، بر لزوم تأسیس کمیته مشترک حفاظت از گورستان‌های تاریخی در هر استان تاکید کرده‌است. این کمیته، متشکل از کارشناسان میراث فرهنگی کشور، اداره‌کل اوقاف، شهرداری، بنیاد شهید، اداره‌کل راه و شهرسازی استان، اساتید متخصص و پژوهشگران دانشگاه‌های کشور است و موظف است فهرستی جامع از گورستان‌های تاریخی استان را تهیه کند.

تهیه شناسنامه برای هر گورستان، تعیین محدوده عرصه و مشخص‌کردن حرایم استحفاظی، منظری و زیست‌محیطی هر گورستان، از تکالیفی است که بر عهده این کمیته گذاشته‌است. از تاکیدات مهم این قانون، «تداوم تدفین در گورستان‌های تاریخی، بویژه در گورستان‌های محله‌ای» است که می‌تواند سند بالادست ارزشمندی در حفظ گورستان‌های قدیمی محلات باشد. قانون‌گذار در این بند، تاکید کرده که تداوم تدفین در گورستان‌های محله‌ای، علاوه بر تقویت بنیان‌های درون محله‌ای، موجبات تداوم حیات عرصه‌های تدفینی و حضور پررنگ شهروندان در آن شده و از متروکه ماندن، شکل‌گیری بزهکاری‌های اجتماعی و آسیب‌های پیایند جلوگیری خواهد کرد.

این قانون ارزشمند به طور بالقوه می‌تواند جلوی بسیاری از دست‌اندازی‌ها به عرصه و حریم گورستان‌های تاریخی را بگیرد و حتی مدیرانی را که اهتمامی در حفاظت از گورستان‌ها ندارند، به چالش بکشد، اما متاسفانه پیگیری‌ها نشان می‌دهد این قانون نیز مانند بسیاری از قوانین حوزه میراث فرهنگی، جدی گرفته نشده‌است. تشکیل کمیته حفاظت از گورستان‌های تاریخی که به استانداران تکلیف شده، به محاق رفته است. همین امر باعث شده، خیل اتفاقات تلخ و ناگوار در گورستان‌های تاریخی کشور، به قوع بپیودد.

بی‌مهری به گورستان، به یک شیوه عادی و روزمره در رفتار مدیریت شهری و شهروندان تبدیل شده‌است.گورستان‌های منجل ایلام، گورستان بُزلَر شهر کرد، گورستان تاریخی معبد بَردنشانده مسجدسلیمان، گورستان زرتشتیان یزد، گورستان پیران‌شروان و امامیه در تبریز و گورستان امامزاده عبدالله ری، از قربانیان این بی‌مهری‌اند. رفتارهای وندالیستی برخی از مردم، حفاری افراد سودجو برای یافتن گنج، تغییر کاربری از سوی شهرداری‌ها، عدم رسیدگی و رهاسازی گورستان از سوی اهالی محلات و شهروندان، از جمله مصادیق این بی‌مهری است.

این ماجراها یکی پس از دیگری رخ داد و نهایتاً به گورستان تاریخی دارالسلام شیراز رسید. پیرو آن اتفاق، جمعی از دوستداران آثار فرهنگی و تاریخی، در نامه‌ای به وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور، بر لزوم حفاظت از گورستان‌های تاریخی بر مبنای سند ملی حفاظت و حراست از گورستان‌های تاریخی تاکید کردند. با این حال، علی‌رغم پشتوانه قانونی، درخواست مردمی و بازتاب‌های رسانه‌ای، «قانون حفاظت از گورستان‌های تاریخی و محلی» فراموش شده‌است. قانونی که می‌گوید، گورستان را باید به رسمیت بشناسیم. گورستان دپوی زمین برای ساخت پروژه‌های تجاری، مدرسه‌سازی، بیمارستان‌سازی و پارک‌سازی نیست. قانونی که تاکید دارد بر این‌که می‌توان با چندین طرح نشاط‌بخش، شاخص اجتماعی گورستان را تقویت کرد و گورستان را به عنوان محدوده‌ای بانشاط در شهر جا انداخت. در یک سال گذشته، شمار زیادی از رسانه‌ها و مجلات نیز در گزارش‌های پیاپی، موضوع گورستان‌ها را به عنوان یکی از چالش‌های میراث فرهنگی، بازتاب داده‌اند، اما متاسفانه هیچ‌یک از این پیگیری‌ها نتوانسته مدیریت شهری را به حفاظت از گورستان‌ها وا دارد؛ غافل از این‌که آسیاب به نوبت است. تیشه‌ تخریب که این روزها بر گور پدران‌مان می‌خورد، دیر یا زود، بر گور ما نیز خواهد خورد و آتش غفلت و بی‌اعتنایی که گورستان دارالسلام شیراز را به کام خود کشید، یک روز به گور ما را نیز خواهد رسید.

+ عکس ها از گورستان امامیه تبریز | بهار 1403