هم‌نوا- ایجاد صنایع بزرگ کشور در دشت ها و مناطق کویری ایران نه تنها معضلات زیست محیطی، بلکه آسیب های اجتماعی و اقتصادی فراوانی را برای مردم استان های مرکزی کشور به همراه داشته است؛ به نحوی که توسعه این صنایع نه فقط تاثیر مناسبی بر ایجاد شغل برای مردم این استان ها نگذاشته، بلکه روند اشتغالزایی صنایع بزرگ به گونه ای بوده است که گویی این صنایع با دادن خُرده نانی به مردم، عملا لقمه های بزرگ توسعه و اشتغال پایدار را از آنها گرفته اند؛ مساله ای که رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی، ریشه آن را در نفوذ بالای سیاسیون استان های مرکزی ایران و البته کوته فکری، فقدان آینده نگری و تمرکز آنها بر تامین منافع سیاسی و اقتصادی کوتاه مدت خود می داند.

گسترش صنایع بزرگ در دشت ها و مناطق کویری کشور، آسیب های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی فراوانی را برای استان های مرکزی ایران به دنبال داشته است؛ به نحوی که توسعه صنایع بزرگ در این استان ها نه تنها منجر به اشتغالزایی مناسبی نشده، بلکه اشتغال پایدار مردم آنها را نیز از آنها گرفته است. توسعه صنایع بزرگ همچنین ترکیب جمعیتی دشت ها و مناطق کویری کشور را نیز به هم ریخته و منجر به بروز موج مهاجرت و حاشیه نشینی شده است. دکتر وحید شقاقی شهری، رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی معتقد است گسترش صنایع بزرگ در دشت ها و مناطق کویری کشور هیچ نسبتی با اصول آمایش سرزمینی ندارد و در حالی صنایع بزرگ در استان های مرکزی کشور رشد کرده اند که این استان ها ظرفیت های بالقوه ای دیگری برای توسعه داشته اند که در 50 سال گذشته به آنها بی توجهی شده است.

توسعه صنایع بزرگ در دشت ها، ثمره بی توجهی به آمایش سرزمینی

در دهه های اخیر بیشتر صنایع بزرگ کشور در دشت ها و مناطق کویری توسعه پیدا کرده اند و بی توجهی در گسترش این صنایع به اصول توسعه پایدار، منجر به آسیب های زیست محیطی و اجتماعی فراوانی برای این مناطق شده است؛ بخصوص که عمده صنایع بزرگ کشور، صنایعی آب بر محسوب می شوند که نه تنها عمدتا نتوانسته اند برای مردم محلی اشتغال مناسبی ایجاد کنند، بلکه مشاغل پایدار و سنتی مردم این مناطق را نیز تا حد زیادی از بین برده و به رشد آمار بیکاری و مهاجرت در این مناطق دامن زده اند.

در این میان سوال مهم این است که چرا به جای این که صنایع بزرگ کشور منجر به اشتغالزایی بیشتر برای مردم استان های مرکزی کشور شوند، زندگی عادی مردم را مختل کردند و ضمن دامن زدن به موج مهاجرت اهالی آن مناطق، مهاجرت مردم غیربومی به مناطق مرکزی کشور را نیز به همراه داشتند؛ به نحوی که نه تنها وجود صنایع بزرگ منجر به توسعه مطلوب دشت ها و مناطق کویری کشور نشده، بلکه ترکیب جمعیتی این مناطق را نیز تا حد زیادی به هم ریخته است.

دکتر وحید شقاقی شهری، رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی ریشه اصلی این مساله را بی توجهی به اجرای اصول آمایش سرزمینی در ایران دانست و اظهار داشت: متاسفانه با وجود این که سیاست های کلی آمایش سرزمین در ایران تصویب شده است، ولی هیچ گاه این سیاست ها اجرایی نشده است. ضمن این که ما با وجود تدوین سند چشم انداز و برنامه های توسعه پنج ساله، فاقد نقشه راه کلان توسعه هستیم.

این کارشناس اقتصاد اجتماعی ادامه داد: متاسفانه در کشور ما هنوز هم ظرفیت های نسبی مناطق و استان های مختلف به درستی شناسایی نشده و برنامه ریزی صحیحی نیز برای توسعه مناطق گوناگون وجود نداشته است. همچنین ما این مساله را احصا نکرده ایم که در هر استان باید روی چه مواردی سرمایه گذاری شود و اساسا ظرفیت های بالقوه هر کدام از مناطق کشور برای توسعه چیست.

صنایع بزرگ، رانتی و مونتاژمحور هستند

رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی مونتاژمحور بودن صنایع کشور را نیز از دیگر مصداق های بی توجهی به اصول توسعه پایدار توصیف کرد و گفت: در 50 سال گذشته شاهد آن بوده ایم که بیشتر صنایع بزرگ ایران مونتاژمحور هستند. روندی که از دهه 50 آغاز شد و بعد از انقلاب اسلامی نیز ادامه پیدا کرد. همچنین بیشتر صنایع بزرگ ما، صنایعی مبتنی بر رانت و غیررقابتی هستند که با حمایت های مختلف در ایران حاکم شده اند.

به گفته شقاقی، در چنین شرایطی صنایع مختلف بدون توجه به اصول آمایش سرزمینی در نقاط مختلف کشور ایجاد شده اند، در حالی که توسعه بیشتر این صنایع به‌ویژه گسترش صنایع آب بر، تصمیمی عقلانی نبوده است و اگر مسئولان وقت به‌درستی هزینه و فایده می کردند، می فهمیدند که توسعه صنایع بزرگ در دشت ها و مناطق کویری کشور به هیچ وجه در بلندمدت صحیح نیست.

توسعه صنایع بزرگ در دشت ها در سایه بی توجهی به ظرفیت های بالقوه مناطق

نکته دیگری که این کارشناس اقتصاد اجتماعی روی آن دست گذاشت، این است که از سالیان دور، هر کدام از استان های مرکزی کشور که در دشت ها و مناطق کویری قرار دارند، ظرفیت بالقوه ای برای توسعه داشته اند که ما می توانستیم با سرمایه گذاری روی آنها در دوران جدید، توسعه ای علمی و منطقی را برای هر استان رقم بزنیم.

شقاقی در همین زمینه استان اصفهان را مثال زد و عنوان کرد: اصفهان از قرن ها پیش محلی برای تولید انواع صنایع دستی ارزشمند بوده و همین صنایع به همراه صنعت گردشگری مهمترین ظرفیت های بالقوه برای توسعه اصفهان محسوب می شوند. اما متاسفانه مسئولان به جای سرمایه گذاری روی این ظرفیت ها، به توسعه صنایع آب بر بخصوص صنایع فولادی در اصفهان پرداخته اند.

وی با بیان این که اتفاق نسبتا مشابهی برای سایر استان های واقع در دشت ها و مناطق کویری کشور رخ داده است، اظهار داشت: همه استان های ایران که در دشت ها و مناطق کویری قرار گرفته اند، ظرفیت های بالقوه زیادی برای توسعه کشاورزی، دامداری، صنایع دستی، گردشگری و ... دارند. ولی متاسفانه سال هاست که مسئولان ما با در پیش گرفتن روندی غیرمنطقی اقدام به توسعه صنایع غیرمرتبط در این استان ها کرده اند.

این اقتصاددان با تاکید بر این که هیچ گونه آینده نگری برای توسعه صنایع بزرگ در مناطق مرکزی ایران وجود نداشت، تصریح کرد: تقریبا همه صنایع بزرگی که در دشت ها و مناطق مرکزی کشور ایجاد شده اند، براساس بده بستان های سیاسی و لابی های پشت پرده نظام قدرت توسعه پیدا کرده اند. اکنون هم جانمایی نامناسب این صنایع در استان های مرکزی کشور موجب ایجاد هزینه های سنگینی برای مردم این استان ها شده است و متاسفانه هیچ کس هم پاسخگوی این توسعه نامتوازن نیست.

وجود لابی های سیاسی؛ عامل توسعه صنایع بزرگ در دشت ها

نکته مهمی که باید به آن توجه داشت، این است که بیشتر صنایع بزرگ کشور در دشت ها و مناطق کویری ایران، از جمله استان های اصفهان، یزد، سمنان، مرکزی، قزوین و شمال کرمان گسترش یافته اند و به نظر می رسد اساسا روند توسعه نامتوازن ایران بیشتر مربوط به استان های مرکزی کشور بوده است.

شقاقی با اشاره به این نکته گفت: یکی از دلایل این مساله، کم اهمیت شمرده شدن استان های مرزی و حاشیه ای کشور، یعنی استان هایی است که تمرکز جمعیتی کمتری در آنها وجود دارد. مساله ای که منجر به آن شده است که بیشتر صنایع بزرگ کشور در استان های مرکزی توسعه پیدا کنند.

رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی اما وجود لابی های سیاسی را عامل اصلی توسعه صنایع بزرگ در دشت ها و مناطق کویری کشور دانست و تاکید کرد: قطعا لابی های پشت پرده سیاسیون قدرتمند که در دهه های اخیر بیشتر آنها اهالی استان های مرکزی کشور بوده اند، تاثیر زیادی روی توسعه صنایع بزرگ در این استان ها گذاشته است.

این اقتصاددان ادامه داد: متاسفانه نفوذ سیاسیون مناطق مرکزی کشور از گذشته های دور هم در نظام قدرت ایران وجود داشته است و با توجه به کوته فکری و عدم آینده نگری این سیاستمداران، آنها بدون توجه به آسیب های بلندمدت توسعه صنایع بزرگ در استان های مرکزی، صرفا برای منافع اقتصادی و سیاسی کوتاه مدت خود، اقدام به توسعه صنایع بزرگ در دشت ها و مناطق کویری کشور کرده اند.

گسترش مهاجرت و حاشیه نشینی بر اثر توسعه صنایع بزرگ در دشت ها

شقاقی با اشاره به آسیب های اجتماعی ناشی از توسعه صنایع بزرگ در دشت ها و مناطق کویری کشور اظهار داشت: متاسفانه توسعه نامتوازن این صنایع، سبک زندگی سنتی، معماری تاریخی و حتی ترکیب جمعیتی استان های مرکزی کشور را به هم ریخته است و ضمن دامن زدن به رشد حاشیه نشینی در این استان ها، مشکلات عدیده ای را برای مردم استان های مرکزی کشور و استان های همجوار آن به همراه داشته است.

رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی در این گفتگوی خود با رکنا با تاکید بر لزوم آینده نگری در توسعه اقتصادی کشور تصریح کرد: بدون شک ما نمی توانیم بدون در پیش گرفتن اصول آمایش سرزمین، به توسعه ای متوازن برسیم. راهکار اصلی اصلاح روند موجود نیز کسب شناختی صحیح از موقعیت سرزمینی و شرایط جغرافیایی و ژئوپلتیکی استان های مختلف است. همچنین ما برای توسعه اقتصادی کشور، باید روند آینده صنایع و مشاغل مختلف در جهان را نیز مد نظر قرار دهیم.

همنین به گفته این اقتصاددان، توسعه اقتصادی ایران ممکن نیست جز این که ما با توجه به ظرفیت های بالقوه هر استان، نقشه راهی بلندمدت را تدوین کنیم؛ زیرا چون تا کنون که نقشه راهی مبتنی بر اصول آمایش سرزمینی در ایران اجرایی نشده است، نه تنها صنایع بزرگ کشور به درستی در سطح کشورمان توزیع نشده اند، بلکه در توزیع امکانات رفاهی نیز شاهد روندی ناعادلانه در استان های مختلف هستیم.