میراعتماد عمادی 

به گزارش همنوا، برخی منابع، تاریخ گورستان وادی‌السلام را از دوره ساسانی مورد توجه قرار داده‌اند. این گورستان در وسعت 600 هکتار وسعت، بیش از 6 میلیون متوفی را در خود جای داده است. مدفونان وادی‌السلام، از ملیت‌های مختلف (عراقی، ایرانی، هندی، پاکستانی، لبنانی و ...) و از مذاهب مختلف اسلامی هستند، با این حال، هیچ آرشیو و سندنگاری از مدفونین این گورستان وجود ندارد.

پژوهش‌های نیم‌قرن اخیر در خصوص این گورستان، بیشتر جنبه زیارتی داشته و برای تشخیص مقام‌ زیارتگاه‌ها بوده‌است. وسعت پژوهشی این گورستان، نیازمند مطالعات باستان‌شناسی، مذهب، ملل و نحل، تبارشناسی، فقه، تاریخ، معماری و هنر است. وادی‌السلام گورستانی است که از منظر زوایای پژوهشی، تقریباً بکر و دست‌نخورده مانده‌است. شاید همین موضوع باعث شده این گورستان در «فهرستِ انتظار» یونسکو برای ثبت‌جهانی باشد.

گفته می‌شود، شمار قابل‌توجهی از علمای ناشناخته تبریزی که از اوان جوانی، رحل اقامت در نجف افکنده و در این شهر درگذشته‌اند، در وادی‌السلام نجف مدفون هستند. پیوند نسل‌های متمادی میان «نجف و تبریز» در همین بستر شکل گرفته‌ و نیازمند مطالعات تبارشناسی است.

 میرزا محمدتقی حجة الاسلام، متخلص به نیر تبریزی و آیت الله سیدآقا قاضی طباطبایی

شناخته‌شده‌ترین عالِم آرمیده در وادی‌السلام، آیت‌‌الله سیدعلی قاضی‌طباطبایی تبریزی (زاده ۷ فروردین ۱۲۴۸ در تبریز – درگذشته ۸ بهمن ۱۳۲۵ در نجف)  است. او در 23 سالگی راهی نجف شد و تا پایان عمر، در جوار امیرالمومنین(ع) به تحقیق و سلوک معنوی پرداخت. درگذشتگان از شجره وی، از دیرباز در محدوده همین قبر به خاک سپرده شده‌اند. (ناگفته نماند قبر «رئیسعلی دلواری» مشروطه‌خواه بوشهری، در همین گورستان و کمی آن‌سوتر از قبر سیدعلی‌آقا قاضی است.)

«دکتر سید سلمان صفوی» روحانی نواندیش، چند سال پیش با نقل خاطره‌ای از مصاحبت با «حاج سید احمد قاضی» نوه آیت‌الله سیدعلی‌آقا قاضی، گفت: «صبح جمعه ۲۶ خرداد ۱۳۹۱ جلسه‌ای با حاج سیداحمد قاضی فرزند آیت‌الله سید‌محمد‌تقی قاضی فرزند عارف جلیل القدر حضرت آیت الله سید علی قاضی استاد عرفان علامه طباطبایی و آیت‌الله العظمی بهجت در دفترم در لندن داشتم. وی به این فقیر سراپا تقصیر گفت: در حدود سی وپنج سال پیش که دختر آیت‌الله سید‌علی قاضی فوت کرد، برای دفن وی همراه پدر به قبرستان وادی‌السلام در نجف اشرف رفتیم، موقعی که قبرکن می‌خواست بدن متوفا را در قبر کنار حضرت آیت‌الله قاضی قرار دهد، گفت: اینجا بدن تازه‌ای هست که حدوداً چند روز پیش باید فوت کرده باشد، پدرم در جواب گفت: کسی از ما جدیداً مرحوم نشده است و علاوه بر این کسی جدیداً در اینجا دفن نشده است. در این موقع بود که بر ما مکشوف شد که بدن ملکوتی ایشان پس از حدود چهل سال هنوز تازه است و متلاشی نشده است. وی گفت که شخصا این گفتگو بین قبرکن و مرحوم والدش را شنیده و بدون واسطه و اغراق برای این فقیر نقل می‌کند.»

قبر «نیر تبریز» در وادی‌السلام غریب و ناپیدا است

عالِم دیگری از آذربایجان که مدفون بودن آن در وادی‌السلام نجف، مورد اتفاق است، «میرزا محمدتقی حجت‌الاسلام (مامقان - درگذشت: تبریز ۲۳ تیرماه ۱۲۷۳) متخلص به «نیّر تبریزی» است. او فقیه پیرو مکتب شیخیه و شاعر دوران قاجار است. منظومه عاشورایی «آتشکده» از آثار برجسته ادبیات عاشورایی، از او است. نیر تبریزی، استاد سیدعلی‌آقاقاضی در دروس ادبیات عرب و ادبیات فارسی است. منابع تاریخی  نظیر «مفاخر آذربایجان» (عقیقی بخشایشی) و «ريحانة‌الادب» (مدرس تبریزی) محل دفن نیر را در وادی‌السلام نجف مابین مقام مهدی (عج) و دیوار نجف معرفی کرده‌اند.

نگارنده در سفر سال گذشته، به رغم پرس‌وجوهای متعدد، پس از حدود دو ساعت گشت‌وگذار در میان گورها، قادر به یافتن قبر مرحوم نیر نشد. این بدان معنی است که قبر نیر تبریزی، به قدری شاخص نیست که بتوان مطابق یک جستجوی معمولی به آن رسید. (برخلاف مزار شاگردش سیدعلی‌آقا که به سادگی یافته می‌شود.) غربت قبر این مجتهد جلیل‌القدر در وادی‌السلام، ایجاب می‌کند که متولیان امر، به ویژه مسئولان سفارت و نهادهای فرهنگی شهرمان همچون اداره‌کل اوقاف، برای سامان‌‌دادن به مزار این عالِم ربانی، همت کنند.